Op zoek naar De Nerée’s verloren model en muze Madame de S.

Wanneer in het rond 1900 spelende Sodom et Gomorrhe het gezelschap in een boemeltreintje naar het buiten van Madame Verdurin stoomt, bevindt zich daarin ook een mysterieuze Russische prinses die Cottard doet opmerken dat:

‘(…) de prinses in de trein [moet] zitten, ze heeft ons zeker niet gezien en is in een ander compartiment ingestapt. Laten we haar gaan zoeken. Als er met dat al maar geen gedonderjaag van komt!’ En hij nam ons allemaal mee op zoek naar prinses Sherbatoff. Hij vond haar in een hoekje van een lege wagon, waar ze de Revue des Deux Mondes zat te lezen. Ze had zich, uit vrees voor een afwijzende bejegening, al lange jaren her aangewend om te blijven zitten waar ze zat, in een hoekje, in het leven zowel als in de trein, en te wachten met een hand geven totdat men haar goedendag zei. Ze bleef doorlezen toen de getrouwen in haar wagon kwamen. Ik herkende haar onmiddellijk; deze vrouw, die haar status mocht hebben verloren, maar daarom niet minder van hoge geboorte was, die in elk geval het sieraad was van een salon als van de Verdurins, was degene van wie ik twee dagen tevoren had gedacht, in dezelfde trein, dat het wel eens een bordeelhoudster kon zijn. Haar – zo ongewisse – maatschappelijke hoedanigheid werd mij terstond duidelijk toen ik wist hoe ze heette, zoals wanneer je, na lang het hoofd te hebben gebroken over een puzzel, eindelijk de oplossing verneemt die alles wat duister bleef begrijpelijk maakt en die bij mensen hun naam is.

En hoewel er ook in mijn leven een tijd is geweest dat ik vroeg naar bed ging en soms was mijn kaars eveneens nog maar net uit of mijn ogen vielen dicht, zo snel dat ik niet de tijd had om bij mijzelf te zeggen: ‘Ik val in slaap’, weet ik in tegenstelling tot Prousts verteller nog steeds niet wie ‘mijn’ Russische (?) prinses S. is. Dit is geen verkapte oproep tot een date met een enkele of alle van de dit lezende Russische (jonge, knappe, goed Nederlands sprekende) prinsessen onder mijn trouwe lezers, hoewel ik daar zeker voor open sta.

Neen, dames, heren ook, het betreft wederom een zuiver wetenschappelijk-kunsthistorische-biografische kwestie. Zoals u weet maakte Carel de Nerée diverse portretten van ene ‘Madame de S.’ die wat mij betreft tot het allermooiste wat hij maakte behoren. Ben uiteraard al jaren bezig met deze mevrouw, maar aangezien ‘as we speak’ op de TEFAF Eric Gillis een ongelofelijk mooi, Khnopff-achtig,  portret van haar aanbiedt, potlood, 1903-[’04?], hier afgebeeld en zelden geëxposeerd (enkel Londen 1966 & München 1970) en laatstelijk op ‘mijn’ De Nerée-tentoonstelling in 2014′-15, doen we bij deze de oproep: wie was Madame de S.? Wie weet meer?

Naast dit werk maakte De Nerée een prachtig portret  in inkt, pen en roodgouden verf dat zich in een privécollectie bevindt en u kent van het omslag van Fokel. Een ander voorbeeld is het  Geïdealiseerd portret van Madame de S. dat zich (als Le mauvais regard) in het depot van Museum Arnhem bevindt (GM Arnhem 8875; geëxposeerd: Den Haag, Amsterdam, Rotterdam, München 1910-1914, Laren 1974-’75, Kleef 1975, Den Haag 1982, Arnhem 1986?)

In haar aan Dick Veeze in de loop van 1970 vertelde [ongepubliceerde] herinneringen aan De Nerée die hij nauwkeurig noteerde, en waar wij weer dankbaar gebruik maken, meldde Hermine Schuijlenburg [enkel een Noorse wiki, vanwege haar contacten met Scandinavische schrijvers.] over deze madame De S.:

‘Madame [Kasarina] de Sches(s)toff [geboren C.] . Volgens Schuylenburg de ‘Madame de S.’ waarvan zij weet dat Karel haar eens tekende in Montreux. Deze Madame de S. was een Kaukische prinses die met haar (man?) – Russische prins –  die aan tb leed in Montreux was. Schuylenburg had haar toen zij met Karels moeder (?) in Montreux was weinig gezien. Volgens Schuylenburg had zij een grof uiterlijk, zij noemde haar eens ‘halve wilde.’ Later (?) ontmoette hij haar weer in Todtmoos waar zij verbleef met haar man.’

Ik denk ook dat hij het bed met haar gedeeld heeft maar dat kan ik niet helemaal bewijzen, maar in een brief aan zijn moeder uit Montreux, 1904, heeft hij het over een ’trieststemmende affaire’ met een dame. Ik moet dat nog precies uitzoeken. Vergeeft u mij, seksuele details zijn natuurlijk het leukst, u bent ook maar een mens. In Todtmoos zou De Nerée in 1909 overlijden, dus die hernieuwde kennismaking zal dan in 1908 of 1909 hebben plaatsgevonden.

Je zou denken dat je vervolgens via Google Books, Delpher en andere digitale bronnen gemakkelijk de precieze identiteit van deze mevrouw kan vaststellen maar in de laatste ongeveer vijf jaar actief speuren vonden wij, evenmin als Dick, geen enkele relevante vermelding van de naam uit de periode van rond 1900. We troffen in Delpher, 1864 een ‘Doctor Schestoff’ en in Havelock-Ellis’ Impressions and comments (1915) citeert de beroemde seksuoloog kort ’the Russian philosopher Schestoff.’
Iets dichterbij huis schrijft het Dagblad van Zuid-Holland en ‘s-Gravenhage op 3 augustus 1864:

Z.K.K.H. de Grootvorst-Troonopvolger van Rusland is heden, terwijl ’s Vorsten arts, de heer Schestoff, zich op het strand bij de badkoetsen ophield, voor de eerste maal in zee geweest en daarin enige minuten verbleven. Na het strand heeft de Vorst een rit langs het strand gedaan.

Alsnog mijn complimenten voor deze prestatie, enkele minuten in zee verblijven is ook voor een Russische vorst niet niks en gelukkig was er een arts bij maar, was deze arts de vader of de broer van Madame de S.? Haar echtgenoot zal het niet geweest zijn, want dan zou ze in de tijd dat De Nerée haar portret maakte circa zestig jaar oud zijn geweest en dat blijkt niet uit de werken. Daarnaast kan natuurlijk haar man, een prins, niet ook arts zijn. In (waarschijnlijk) 1907 verloofde De Nerée zich met de dochter van Von Eulenburg, ja, dé Von Eulenburg, waardoor hij allerlei prinsessen leerde kennen maar dat is alweer enkele jaren later

That’s it, meer weet ik verdikkeme niet! En ik kan toch zoeken als de beste.  Zeer frustrerend. Kortom, wie o wie weet meer? Wie heeft een buurvrouw genaamd De Sches(s?)tof(f?)? En heeft die buurvrouw een moderne Russische prinses als vrijgezelle dochter, u weet me te vinden. Dank!