Luisterliteratuur met muziek
Vanaf maandag 19 februari tot en met 8 maart worden in de studio’s van de Hessische Rundfunk in Frankfurt am Main de opnamen gemaakt voor het tiendelige hoorspel Doktor Faustus, naar de gelijknamige roman van Thomas Mann (1875-1955). Dit boek is zestig jaar geleden in februari voor het eerst verschenen en wordt ook heden ten dage nog steeds gekwalificeerd als “de grote roman over de Duitse muziek en het Duitse fascisme”. (1)
Werner Wölbern spreekt de rol van Adrian Leverkühn en Hanns Zischler is Serenus Zeitblom in deze audioversie via de ether.
Verdere medewerking zal worden verleend door enkele oudgedienden van het Duitstalige witte doek èn de beeldbuis: Ulrich Noethen, Matthias Habich en Michael Mendl. Voor de regie tekent de geroutineerde Leonhard Koppelmann. De pianist en componist Hermann Kretzschmar (geb. 1958) schreef de muziek voor dit bijzondere gebeuren.
Uitzenddata
Dit hoorspel in tien delen werd voorbereid in een samenwerkingsverband tussen de reeds genoemde Hessische Runfdunk, de Bayerische Rundfunk (München), met het Internationale Ensemble Modern Akademie. Vanaf 3 oktober tot en met 5 december zal iedere week op woensdagavond vanaf 21:30 uur een aflevering de ether worden ingestuurd via de radiozender hr2-Kultur. Iedere aflevering zal worden herhaald, steeds drie dagen na de eerste uitzending, dus elke zaterdagavond in de genoemde periode, en ook iedere keer vanaf 21:30 uur.
In de herfst verschijnt dit hoorspel ook nog als audioboek.
Het boek
Thomas Mann heeft in ‘ballingschap’ te Pacific Palisades vanaf 1943 tot aan het einde van 1944, aan Doktor Faustus gewerkt. (*) Het boek draagt de ondertitel Das Leben des deutschen Tonsetzers Adrian Leverkühn, erzählt von einem Freunde. In deze roman geeft Thomas Mann een oordeel over het Duitsland, zoals dat ten tijde van zijn eigen bestaan was geweest, en met name over het nihilisme dat zich aan het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw
over Europa heeft verspreid. De grootste ‘drijfveren’ daarachter waren Richard Wagner (1813-1883) en Friedrich Nietzsche (1844-1900).
Die vriend uit de ondertitel van Thomas Manns boek is Serenus Zeitblom, een typische representant van het Duitse burgerdom en de daaraan onverbrekelijk verbonden traditionele waarden. Serenus Zeitblom symboliseert daarmee de éne kant van het Duitse wezen. De keerzijde wordt geschetst in de componist Adrian Leverkühn, die volgens het verhaal in 1885 is geboren. Hij groeit op tijdens een periode waarin Nietzsche het idool is van de oudere jeugd. Thomas Mann schetst zijn protagonist als iemand die enerzijds eigenschappen van Nietzsche vertoont, zich echter tevens laat meesleuren op de golven van Wagners overweldigend-verleidelijke muziek.
Volgens Thomas Mann is het Duitse Genius muzikaal. Hij laat zijn hoofdpersoon de reeds door Richard Wagner ingezette destructie continueren. Zeitblom vertelt in de jaren van1943 tot 1945 de levensgeschiedenis van zijn vriend, en hij schetst Adrian als een volkomen meedogenloze intellectueel, die echt alles wil penetreren wat ongerept zou moeten blijven, en die wegen wil bewandelen, welke onbegaan(baar) dienen te blijven.
Het leven van de ‘Tonsetzer’ Adrian Leverkühn loopt door tot 1940. En dat is evenmin toevallig, zeker in deze context: in dat jaar heeft het aanvankelijk sluipende, maar allengs voortsnellende Grote Onheil, in en vanuit Duitsland, vooralsnog de triomfmars geblazen. (**)
De tekst is aanvankelijk verschenen in twee afleveringen van het in New York verschijnende Duitstalige tijdschrift 
Aufbau, die van 10 en 22 december 1944. Als boek kwam het eveneens in New York uit, echter pas in 1947. Daar was Thomas Manns Duitse uitgever Fischer toen ondergebracht bij een Amerikaanse collega. Tegelijkertijd is dit Thomans Mann-boek te Stockholm verschenen, alwaar uitgeverij Fischer, eveneens in verband met de nazitijd, het hoofdkantoor had gevestigd. Pas later keerde de uitgever naar Duitsland terug.
Verfilming
In 1982 heeft regisseur Franz Seitz (1921-2006) een speelfilm naar de roman Doktor Faustus gerealiseerd in de Bavaria Atelier-studio’s te München, in samenwerking met de Bayerische Rundfunk. In de filmversie wordt de rol van Serenus Zeitblom gespeeld door Hanns Zischler, die nu diezelfde rol in de hoorspelreeks spreekt. In de film werd Adrian Leverkühn vertolkt door de internationaal bekende — o.a. Shakespeare-acteur — Jon Finch. In totaal zijn er 56 rollen, waarvan sommige relatief zo klein waren, dat de acteur in kwestie meer rollen op zich heeft kunnen nemen; in het geval van André Heller waren dat er maar liefst vijf verschillende. De regisseur heeft zelf het draaiboek geschreven, en de muziek voor deze film stamt deels uit het oeuvre van de toen reeds overleden Benjamin Britten (1913-1975) en is verder gecomponeerd door Rolf Wilhelm (geb. 1927), die heel wat meer voor films (de) muziek heeft geschreven.
*****
(1) Thomas Manns zoon Golo (1909-1994), schrijvend historicus en filsofoof, zou daar fel tegen hebben geprotesteerd. In een lang interview uit 1989 in de reeks Zeugen des Jahrhunderts van het tweede Duitse publieke televisienet (ZDF) zette hij zich nadrukkelijk af tegen het gebruik van het begrip fascisme voor de stroming die zich in het Duitsland van bijna de gehele eerste helft van de twintigste eeuw steeds destructiever heeft geprofileerd. Golo Mann was van mening dat men dan
aan Verharmlosung deed, omdat het extremistische nationaalsocialisme in Duitsland zo onvergelijkelijk veel gruwelijker was dan het Italiaanse facsisme.
Golo Mann is zelf evens de schrijver van tal van hoogwaardige, waaronder historische boeken: over Wallenstein (1971), en over de grote tegenspeler van Napoleon: Friedrich von Gentz (1764-1832), zijn geruime tijd vergeten, maar in 1995 toch opnieuw uitgegeven, eersteling, reeds geschreven in de jaren 1936-1941, doch eerst verschenen in 1947, het jaar dat Doktor Faustus van zijn vader is uitgekomen. Het meest bekende boek van Golo Manns is Deutsche Geschichte des 19. und 20. Jahrhunderts, dat voor het eerst in 1958 is verschenen. In het begin van de jaren negentig publiceerde hij eveneens het eerste deel van zijn memoires, getiteld Erinnerungen und Gedanken. (***) Stilistisch bezien staat Golo van alle Mann-kinderen, die eveneens hebben geschreven, het dichtst bij de kwaliteiten van zijn vader. Een veelbetekenende titel uit zijn oeuvre, verschenen in 1989 is Wir alle sind, was wir gelesen, een bundeling van opstellen over literatuur.
De boeken van Golo Mann zijn eveneens bij S. Fischer Verlag en deels in de pocketreeks van Fischer Taschenbuch Verlag in Frankfurt am Main uitgekomen.
*****
(*) Sommige literatuurhistorici menen dat Thomas Mann tot en met januari 1947 aan het boek heeft gewerkt. Dat kan alleen juist zijn als manuscript- en drukproefcorrecties worden meegerekend; het boek is immers reeds in februari van laatstgenoemd jaar verschenen, en mede omdat dit zestig jaar geleden is, wordt in het kader van het ronde getallen-fetisjisme worden de opnamen van die omvangrijke hoorspelreeks deze maand gestart.
(**) Ongetwijfeld zullen we in deze krant nog op deze materie terugkomen, binnenkort, of als de uitzending van deze hoorspelreeks begint en/of bij verschijnen van het audioboek.
(***) Het eerste deel, verschenen in 1991, kreeg als ondertitel Eine Jugend in Deutschland, verwijzend naar dezelfde hoofdtitel van een boek met herinneringen uit 1933 van Ernst Toller (1893-1939), expressionist en later vertegenwoordiger van de Nieuwe Zakelijkheid. Het tweede deel verscheen voor het eerst in 1999 met dezelfde hoofdtitel, Erinnerungen und Gedanken. De ondertitel hiervan luidt: Lehrjahre in Frankreich.
Deze hoofdtitel is een variant op Otto von Bismarcks Gedanken und Erinnerungen (1890/91; verschenen 1898), en nog meer op het derde deel daarvan dat in 1919 is uitgekomen en de titel Erinnerung und Gedanke draagt.
*****
Afbeeldingen
1. Werner Wölbern als Adrian Leverkühn in het tiendelige hoorspel Doktor Faustus.
2. Thomas Mann in 1947.
3. Hanns Zischler als Serenus Zeitblom in de filmversie van Franz Seitz uit 1982.
4. Golo Mann. Foto: Manfred Erich, Paris. Uit het archief van uitgeverij S. Fischer.