GLÜCK
Ich lieg im Gras,
Denke mir dies und das;
Sehe hinauf zu den Wolkenlämmern,
Fang an zu dämmern.
Da überkommt mich was:
Ach, hab ich dich?
Küssest du mich?
Ist es ein Traum?
Ein Gedicht?
Ich weiß es nicht!
Ich seufzte tief:
Wie schön,
Wie wunderschön ich schlief.
Uit: Gedichte (1878) van Leander, pseudoniem
van Richard von Volkmann (1830-1889)
Tweevoudige begaafdheid
In 1871 verscheen een bundeling van 22 Kunstmärchen van de hand van (Richard) Leander, onder de titel Träumereien an französischen Kaminen. De burgerlijke naam van deze schrijver was Richard von Volkmann, die als chirurg een zeer belangrijke functie vervulde tijdens twee veldtochten. Gedurende de laatste van die twee, waaraan hij adviserend arts van het Vierde Armeecorps heeft deelgenomen, in 1870-71 tegen Frankrijk, heeft Volkmann zijn sprookjes geschreven toen de Duitse troepen Parijs belegerden. Door dit relatief weinig omvangrijke boek [1] kreeg de man, naast zijn reeds aanzienlijke 
reputatie als medicus, ook een behoorlijk literair aanzien, mede doordat deze cultuursprookjes in brede kring werden gelezen en gewaardeerd. Dat ene boek beleefde 300 oplagen met een totaal van meer dan een miljoen exemplaren. Zijn Gedichte (1878) mochten zich in een veel kleinere belangstelling verheugen, en dat zal — gezien de algemene interesse voor poëzie ten verhouding tot de meeste andere literaire genres — niemand verbazen. Na zijn periode te velde publiceerde Richard Volkmann nog Aus der Burschenzeit (1876), Kleine Geschichten (1885), en Alte und neue Troubadour-Lieder (1889). Volkmanns complete literaire werk is in 1899 uitgegeven.
Volkmann-Leander wordt beschouwd als een vooraanstaand verteller van sprookjes, die qua vorm aan de hoogste eisen voldoen, en hoewel ze als Kunstmärchen — literaire sprookjes — moeten worden aangemerkt, zijn ze toch niet gespeend van de gewenste folkloristische elementen, zoals dat ook bij Hans Christian Andersen (1805-1875) het geval is. Anderzijds dringen zich de parallellen op met de veel lyrischere sprookjes van Clemens von Brentano (1778-1842), aangezien Leander de bomen en de golven, de hemellichamen, en andere elementen in de natuur, zich in klanken laten uiten. De bossen zingen, sterren sidderen en golven flakkeren. In Leanders fantasie vloeien fijnzinnige impressies uit de wereld van de droom en de daaraan verbonden beelden samen met de realiteit van alledag in het leven van eenvoudige mensen.
Weinig vermeldingen
De veelbelovende titel, Träumereien an französischen Kaminen, heeft in het geheel geen betrekking op de inhoud van de sprookjes, en al evenmin op het ontstaan ervan. Een militaire arts te velde bevond zich tussen de soldaten die de Franse hoofdstad belegerden, en heeft de tijd gedood met schrijven, iets wat hij heeft uitgeprobeerd en bleek te kunnen. Zijn medische onderzoekswerk kon hij in de gegeven omstandigheden toch niet voortzetten.
Opvallend is dat er maar weinig Duitstalige, literare naslagwerken te vinden zijn waarin Volkmann-Leander te vinden is. Zelfs de Oxford Companion to German Literature, een boek dat nog wel eens voor verrassingen wil zorgen, noemt hem
niet. En het recentelijk verschenen Metzlers Lexikon Weltliteratur evenmin. Het voorbeeldige Lexikon der Weltliteratur von Gero von Wilpert vormt, ook hier weer, een positieve uitzondering op de algemene trend. Wel wordt Volkmann met een artikeltje in de algemene Brockhaus Enzyklopädie vermeld, waarin onder meer wordt gesteld dat zijn sprookjes tot de beste van de Duitse literatuur behoren.
De medische kant van zijn bestaan
Richard Volkmann was geboren te Leipzig in 1830 als zoon van een medisch professor. Zijn jeugd heeft hij doorgebracht in Dorpat, later ging hij medicijnen studeren, eerst in Halle, vervolgens in Gießen en Berlijn. Vanaf 1857 was hij privaatdocent in Halle, zes jaar later werd hij tot professor benoemd. In 1867 werd hij Generalarzt der preußischen Armee. Kaiser Wilhelm I heeft hem in 1885 in de adelstand verheven, waarna hij door paus Pius IX naar Rome werd beroepen. Richard von Volkmann is tevens verantwoordelijk voor enkele bijzondere mijlpalen in de ontwikkeling van de experimentele geneeskunde: als eerste de antiseptische wondbehandeling die door zijn invloed tot gemeengoed in de Duitse chirurgie is geworden, daarna werd hij de grondlegger van de moderne, wetenschappelijk gefundeerde orthopedie, de daaraan gelieerde chirurgie — onder meer voor de behandeling van gecompliceerde breuken — en, volgens sommigen, ook nog van de traumatologie. Andere gebieden waarop hij zich heeft gespecialiseerd, zijn het schoorsteenveger-carcinoom — algemener bekend als teerkanker — en het onderzoek naar de oorzaken van het rectumcarcinoom. Op zijn vakgebied heeft Richard Volkmann eveneens gepubliceerd. Zijn naam blijft onverbrekelijk verbonden aan diverse diagnoses en de daaruit voortvloeiende benamingen, en verder zijn er chirurgische instrumenten die zijn naam nog, en zullen blijven, dragen, bijvoorbeeld Volkmann’s Löffel, voor het verwijderen van botweefsel.
Richard von Volkmann overleed in november 1889 te Jena.
*****
[1] De uitgave in de Parnass-Bücherei van uitgever Alfred Scherz in Bern heeft een omvang van slechts 80 pagina’s (hoewel gebonden in linnen) op pocketformaat. De Nederlandse versie, in de vertaling van J. Tersteeg, in 1943 verschenen bij de N.V. Leidsche Uitgeversmaatschappij, omvat 208 pagina’s op aardig wat groter formaat, maar met een grote letter en tekeningen van Karel Thole. Dan heet het boek De sprookjes van Leander. 
In 2000 is er nog weer een Duitse gebonden editie verschenen bij Artemis & Winkler; deze keer met tekeningen van Ludwig Richter, die voor zoveel andere sprookjes-uitgaven, zoals die van de Gebroeders Grimm en die van Ludwig Bechstein, illustraties heeft gemaakt.
De voordeligste, maar wel complete en eenvoudige editie is die in Reclams Universal Bibliothek.
*****
Richard von Volkmann-Leander: Träumereien an französischen Kaminen — Märchen.
120 blz., kleine paperback in de reeks Reclam Universal Bibliothek (nr. 6091) Philipp reclam jun. Verlag, Stuttgart; ISBN 3-15-006091-9. Prijs € 3,40. (Die prijs geldt alleen in de BRD en bij Boekhandel Die Weisse Rose te Amsterdam.)
*****
Afbeeldingen
1. Richard von Volkmann-Leander, chirurg, dichter en auteur van sprookjes.
2. Bandornament van de Nederlandse editie uit 1943.
3. Titelpagina van De Sprookjes van Leander, in de Nederlandse vertaling van J. Tersteeg.
4. Voorzijde Reclam-bundeltje met de sprookjes van Volkmann-Leander.