Cultuurhistorische gids
Jongstleden vrijdagavond hebben, in een passende entourage ― de Denkmalschmiede Höfgen in Grimma-Kaditzsch, iets ten zuidoosten van Leipzig ―, Norbert Weiss en Jens Wonneberger hun nieuwste boek gepresenteerd dat daarmee tegelijkertijd officieel is verschenen. Deze vruchtbare samenwerking van de twee auteurs heeft ook deze keer een fraai geïllustreerd boek opgeleverd: over huizen in de omgeving van Leipzig waar bekende schrijvers uit de literaire geschiedenis van het Duitsland vanaf de achttiende tot het midden van twintigste eeuw zijn geboren, tijdelijk hebben gewoond, later zijn ingetrokken en/of er de geest hebben gegeven.
Omgeving van Leipzig
Het gebied dat door de twee schrijvers, terecht, als omgeving van Leipzig wordt ervaren ― dat echter op de, verstandigerwijs, voorin het bewuste boek afgedrukte kaart, in het noorden door Delitzsch (met Halle als grote plaats in de buurt) en met de stad Chemnitz als zuidelijkste punt wordt afgebakend; in het westen door Weißenfels (recht onder Halle), en in het oosten door Leisnig (recht boven Chemnitz) ― blijkt te zijn gezegend met een rijk cultuurhistorisch erfgoed.
In hun voorwoord wijzen Norbert Weiss en Jens Wonneberger erop dat de in hun kader geportretteerde schrijvers, ook als ze in één en dezelfde plaats hebben gewoond en gewerkt, in principe niets met elkaar gemeen hoeven te hebben, maar dat de hier ontstane overeenkomst (in ieder geval) een geografische is. Ter ondersteuning van die these noemen ze de grote Wanderer en bekende reisbeschrijver Johann Gottfried Seume (1763-1810) enerzijds en de liebenswürdige Verseschmied ― dat prachtwoord bestaat zelfs in het Nederlands: verzensmid ― und Zeitungsmacher Ferdinand Stolle (1806-1872) anderzijds: de stad Grimma heeft hen beiden indertijd gehuisvest en profiteert thans nog van de nasudderende roem van zowel de Lessingnachfolger alsook van de bekendheid van de bedenker van humoristische tijdschriften.
Bekende schrijversnamen
Voor ‘onze periode’ (die van All art is quite useless) zijn de bekende namen Theodor Körner en die van Julius Mosen evenmin van doorslaggevend belang als die van Friedrich Gerstäcker. Daarentegen is veel wat direct, en soms ook indirect, met Friedrich Nietzsche (1844-1900) te maken heeft, iets meer opportuun voorzover het tekstregels en plaatjes op dit weblog betreft.
Jens Wonneberger bekommert zich om het geboortehuis van Friedrich Nietzsche in de plaats Röcken ― direct ten zuidwesten van Leipzig ― in het hoofdstuk Wie man wird, was man ist. Ruim vier bladzijden tekst, aangevuld met drie paginagrote en één wat kleinere foto, besteedt hij aan oorsprong en ontwikkeling van de familie Nietzsche, te beginnen bij de grootvader en naamgenoot van onze dichter en filosoof. Die opa was een “ehrfürchtiger Gottesmann, der es bis zum Superintendenten gebracht hatte” en diens zoon Carl Ludwig,
die in opdracht van de koning ― Friedrich Wilhelm IV von Preußen ― de domineespost in Röcken kreeg. In het zich in relatief goede staat bevindende huis uit 1820 werd, uit het huwelijk van de voornoemde Carl Ludwig Nietzsche en diens toenmaals nog niet negentienjarige echtgenote ― eveneens uit een domineesgezin van het platteland, uit het kleine dorp Pobles, afkomstig ― op 15 oktober 1844 het kind geboren dat naar hun beschermheer werd genoemd, omdat deze precies op die dag verjaarde.
Tegengestelde inzichten
Juist dat domineeskind zou later een enorme afkeer en verachting aan de dag leggen jegens alles wat zijn directe en indirecte voorouders heilig (geweest) was, in ieder geval voor zover dat het vermeende opperwezen en de daaraan toegedichte religie betreft. Die arme Friedrich Nietzsche moest als gevolg van het overlijden van zijn vader, reeds vanaf zijn vijfde jaar een bestaan leiden tussen alleen maar vrouwen (vijf waren het er, nog één meer dan de Nederlandse schrijver Simon Vestdijk, die zelfs een roman heeft geschreven met die titel, welke pas na zijn verscheiden werd gepubliceerd), wat hem niet altijd even gemakkelijk moet zijn gevallen. Die cesuur in zijn leven kreeg nog een gevolg: het huis moest toen worden ontruimd voor de volgende dominee, en op instigatie van een wijze grootmoeder, die vond dat kinderen uit welgestelde en ontwikkelde gezinnen in hun jeugd samen dienden op te groeien met kinderen uit gezinnen die het in al die opzichten minder goed hadden getroffen ― een instelling die thans opnieuw wordt voorgehouden aan het blikveld van diverse verantwoordelijken, vooral in Duitsland waar het educatiesysteem weer aan hevige kritiek blootstaat ―, vertrok het gezin naar Naumburg.
Over Friedrich Nietzsche en zijn werdegang zult u de komende tijd op dit weblog nog het één en ander kunnen lezen, en daarom beperken we ons tot de mededeling dat zijn grafsteen zich bevindt naast de kerk waar hij ooit ‘in de Heer was aanbevolen’. In een bijgebouw van het geboortehuis is een permanente tentoonstelling ingericht met parafernalia die betrekking hebben op de afkomst van Nietzsche en zijn relatie tot Röcken.
Joachim Ringelnatz
Onder de titel Crostigall 14 informeert Nobert Weiss ons over het geboortehuis ― in Wúrzen aan de Mulde, enige kilometers ten oosten van Leipzig en ter hoogte van de noordelijke wijken van die stad ― van een andere dichter, die daar op 7 augustus 1883 als Hans Bötticher werd geboren, doch pas later, toen hij eenmaal naam had gemaakt als dichter, schilder en voordrachtskunstenaar, zich het pseudoniem Joachim Ringelnatz (*) heeft aangemeten. Norbert Weiss meldt terecht dat het perceel in kwestie eigenlijk al voordien als dichterhuis mocht worden gekwalificeerd, omdat papa Bötticher zich ― naast zijn dagelijkse bezigheden als patroontekenaar voor woninginrichtingsmaterialen ― eveneens had onderscheiden als productief leverancier van komische verzen en verhalen voor, in de eerste plaats, kinderen en de wat oudere jeugd, wat hem achting en populariteit opleverde.
Hoewel het gezin in het seizoen 1887/88 naar het Leipziger Elsertal is verhuisd, zijn de herinneringen aan zijn eerste jaren hem levendig bijgebleven. Op een portretfoto uit 1932, twee jaar voordat hij aan de gevolgen van een zware tuberculose overlijdt, staat in 
Ringelnatz’ handschrift: “Ich grüße meine Geburtsstadt Würzen!” Met veel uiterlijk (toen nog DDR-)vertoon is zijn geboortehuis gerestaureerd en in het jaar 1983 als Ringelnatzhaus heropend. Daar is sedertdien een tentoonstelling ter nagedachtenis aan de schrijver ingericht, en verder is er op het marktplein nog een Ringelnatz-Brunnen geplaatst. Vandaag de dag bevindt zich die Ringelnatz-tentoonstelling, met heel bijzondere stukken, in het Heimatmuseum.
Laatste bijdragen
De beide schrijvers leveren na het hoofdstuk over Ringelnatz elk nog een bijdrage over een bekende dichter: eerst Hans Fallada ― in Tannenfeld en Polsterstein ― en Börries von Münchhausen in Windischleuba, beiden eveneens vertegenwoordigd met een portret.
Het is een fraai uitgegeven boek geworden en de inhoud kan zeker prikkelen tot een bezoek aan de huizen met hun omgeving, die met liefde voor detail en veel biografische gegevens over de dichters, maar zonder onnodige uitweidingen, in de korte stukken worden voorgesteld.
(*) Zie ook op dit weblog de bijdrage Sommerfrische van, en de informatie over, Joachim Ringelnatz, geplaatst op vrijdag 9 juni 2006.
Norbert Weiss / Jens Wonneberger: Dichterhäuser um Leipzig. 80 pag., gebonden, 15,3 x 16,5 cm., met 32 z/w foto’s, Edition q (im be.bra Verlag), Berlin, 2006; ISBN 3-86124-600-7. Prijs € 9,95 (in Duitsland en in Amsterdam bij Boekhandel Die Weisse Rose.)
Afbeeldingen
1. Geboortehuis van Friedrich Nietzsche in Röcken.
2. Voorplat van het boek Dichterhäuser um Leipzig.
3. Geboortehuis van Joachim Ringelnatz.