Films — De mysterieuze Franz Kafka en zijn veelzijdige Proces

Documentaire en speelfilm
Vrijdag 26 januari, vanaf 22:20 uur, houdt de Duits-Franse cultuurzender Arte een Themenabend met als motto Wer war Kafka? Begonnen wordt met een documentaire uit 2005, met exact die titel, van de Zwitserse Richard Dindo (1) over “de even legendarische als geheimzinnige” auteur Franz Kafka (1883-1924). Hoewel het gebruik van dergelijke gemeenplaatsen zo langzamerhand eveneens clichématig is geworden, hebben ze, inhoudelijk gezien, niets aan juistheid verloren. In aansluiting op die documentaire wordt, vanaf middernacht, gedurende bijna twee uur de inmiddels als klassiek beschouwde verfilming uit 1962 van Kafka’s roman(fragment) Der Prozeß uitgezonden.

Deze versie onder regie van Orson Welles (2) is een Frans-Italiaans-Duitse co-productie met drie protagonisten van het witte doek, die ? nu weer vijfenveertig jaar geleden ? hun sporen, ieder van hen weilswaar in een geheel andere categorie, ruimschoots hadden verdiend: Anthony Perkins, Jeanne Moreau en Romy Schneider (3). De film is opgenomen in zwart/wit, en heeft een speelduur van 118 minuten. De televisieversie die in 1984 in de Verenigde Staten is uitgezonden, is elf minuten korter.
Orson Welles heeft Kafka’s roman zelf bewerkt voor zijn speelfilm. Daarin wordt de schuld van de hoofdfiguur Josef K. gezien in het meewerken aan en in een maatschappij die het individu vernietigt. Welles heeft de handeling qua beelden aangepast aan de nieuwere tijd (van zo’n halve eeuw na het ontstaan van de tekst), met enorme kantoren, gerechtsgebouwen en zelfs computers (welke, het zij voor de jongere lezers hier nog maar weer eens uitgelegd, in 1962 nog schrikbarend groot waren, soms met de omvang van een kleinere huiskamer!). Alle beklaagden zijn voorzien van een registratienummer, zoals dat in de concentratiekampen van het Herrenvolk (en niet alleen daar) gebruikelijk was. Aan het slot van de Welles-versie wordt de beklaagde K. opgeblazen met een lading dynamiet.

Gedramatiseerde versies
De interpretaties die in de loop van inmiddels bijna een eeuw op het aanvankelijk alleen literaire product van Franz Kafka, Der Prozeß, zijn losgelaten, hebben gezorgd voor veel ophef en discussiestof. De latere toneelversies, de verfilming en de beide opera’s naar aanleiding van deze literatuur, hebben vanzelfsprekend veel extra bouwstenen aangedragen voor een complete, doch waarschijnlijk nimmer voltooide, literatuur over Franz Kafka als auteur en als mens, maar vooral over de roman in kwestie. Vanzelfsprekend zorgt een directe confrontatie met het proces in casu — en een voorstelling met levende acteurs op enkele meters afstand kan dan toch nog weer meer in beweging zetten — ervoor dat sterkere emoties los (kunnen) komen. Zo’n uitvoering was geheel in overeenstemming met de ideeën van de Kafka-vriend en -biograaf Max Brod (1884-1968). Maar literatuurwetenschapper Friedrich Beißner (1905-1977) was het daar volstrekt mee oneens. Volgens hem zou een drama-versie in strijd zijn met de bedoelingen van de auteur omdat een dergelijke voorstelling tegen het eenduidig epische karakter van de roman — met de uitbeelding van een innerlijke beleving via een droomstructuur — zou ingaan. Hoewel het vertelperspectief in het werk van Kafka, mede door zijn vele facetten, zich in principe niet voor een drama-versie leent — hetgeen ook (één) de(r) grootste dramaschrijver(s) van de twintigste eeuw, Friedrich Dürrenmatt (1921-1990) meende —, hebben diverse regisseurs en acteurs toch diverse toneelbewerkingen en diverse films naar werken van Franz Kafka voorbereid en ten uitvoer gebracht.
Zo heeft André Gide (1869-1951) een theaterbewerking van de roman gerealiseerd, die in de regie van Jean-Louis Barrault (1910-1994) in 1947 in het Théâtre Marigny te Parijs in première is gegaan. Drie jaar later werd een toneelversie gepresenteerd door de Städtische Bühnen Düsseldorf, onder leiding van de, inmiddels ook alweer legendarische, Gustaf Gründgens (1899-1963) (4). Pas een kwart eeuw daarna waagde een van de toen zeer vooraanstaande Duitse (drama)schrijvers, Peter Weiss (1916-1982), zich aan een nieuwe bewerking, die in 1975 in het Theater am Goetheplatz te Bremen voor de eerste keer is opgevoerd. “Alles wat ik tot dan toe had gelezen, verdween naar de achtergrond,” laat Peter Weiss de verteller in zijn roman Fluchtpunkt (1960) zeggen met betrekking tot een confrontatie met Kafka’s roman Der Prozeß gedurende zijn exil te Stockholm.

Muziekdramatische versies
De weliswaar in Zwitserland geboren, doch zichzelf als Oostenrijks componist apostroferende, Gottfried von Einem (1918-1996) schreef volgens enkele bronnen zelf het libretto voor zijn opera Der Prozeß, die tijdens de Salzburger Festspiele voor het eerst werd opgevoerd op 17 augustus 1953. Als dirigenten onder wier leiding deze opera is gespeeld, worden genoemd Karl Böhm, Oscar Fritz Schuh en Casper Neher. Opvallende tegenstelling tot de gangbare opinie vormt echter de mededeling in von Einems Werkverzeichnis, dat de tekst (voor dat libretto) naar Kafka werd “eingerichtet von Boris Blacher und Heinz von Cramer”.
De Amerikaan Gunther Schuller (geb. 1925), hoornist en componist — en, zeker mede vanwege zijn meer dan 160 oorspronkelijke composities, naar veler oordeel een van de meest vooraanstaande figuren in de hedendaagse Amerikaanse klassieke muziek —, schreef eveneens een opera naar Kafka’s roman, getiteld The Visitation. Hij realiseerde zelf de tekst voor het libretto. De première was op 12 oktober 1966 in de Hamburgische Staatsoper. Deze versie werd een enorm succes bij het operapubliek in de Noord-Duitse Hanzestad.

Het boek Der Prozess
Hoewel de auteur niet wilde dat de roman, die al dan niet als fragment te beschouwen is, zou worden uitgegeven, heeft de grote vriend van Franz Kafka, de in deze context onvermijdelijke Max Brod — zie daartoe ook ons artikel over het debuut van Franz Kafka, op dit weblog gepubliceerd op maandag 24 juli 2006 —, er een jaar na het overlijden van de schrijver voor gezorgd dat de tekst die in 1915 gereed was gekomen, alsnog werd uitgegeven. Daarmee heeft hij de literatuur, het geïnteresseerde lezerspubliek en de wetenschap weliswaar een grote dienst bewezen, maar zich tegelijertijd een uiterst onbetrouwbare vriend betoond, die het recht op ‘zelfbeschikking’ van Franz Kafka na diens verscheiden niet heeft willen respecteren.
Kort na de ontbinding van de verloving met Felice Bauer was Franz Kafka begonnen aan de tekst van zijn nieuwe roman Der Prozeß. Die uiteenzetting met zijn verloofde beschouwde hij als een soort terechtzitting (“Gerichtshof”), en hij voelde zich schuldig omdat hij, naar eigen inzien, niet heeft kunnen voldoen aan de eisen die het leven aan hem had gesteld. Van daaruit heeft Kafka’s gevoelsmatige relatie tot zijn roman zich ontplooid. Drie jaar nadat hij eraan is begonnen, heeft hij hierover aan Max Brod geschreven: “Ich habe mich in der Stadt, in der Familie, dem Beruf, der Gesellschaft, der Liebesbeziehung . . ., der Volksgemeinschaft . . . nicht bewährt.” Dat is tevens een citaat uit de slotzin van zijn boek. Net als Josef K. was Kafka, naar eigen inzicht, niet schuldig in juridische zin — wat hij als afgestudeerd jurist ook heel goed heeft beseft — maar had hij schuld op zich geladen, en daarom ‘spande hij een proces tegen zichzelf aan’, een gebeurtenis die is geëindigd met een in alle opzichten disproportioneel vonnis: de doodstraf. (5)
De pocketeditie van Der Prozeß is inhoudelijk gelijk aan de eerste druk van 1925. Niet alleen is daar de gehele tekst van de roman in opgenomen, tevens zijn in het Aanhangsel de onvoltooide hoofdstukken afgedrukt, alsmede de door de auteur geschrapte gedeelten. Drie keer heeft Max Brod een Nawoord geschreven, in 1925 voor de editie van Verlag ‘Die Schmiede’ te Berlijn, in de reeks ‘Die Romane des XX. Jahrhunderts’, gevolgd, in 1935, met een niew Nawoord voor de uitgave van Schocken Verlag in Berlijn en voor die van 1946 toen die uitgeverij als Schocken Books Inc. New York, USA was gevestigd. De details dienaangaande zijn te vinden op de laatste bladzijde van het boek.

Reacties op het boek
De filosoof en socioloog Theodor Wiesengrund Adorno — meer over hem, inclusief portretfoto, in onze bijdrage over Mahlers Negende Symfonie op woensdag 10 januari — beschouwt het werk van Kafka als kritiek aan de laatste fase van het kapitalisme: de figuren tonen een door de maatschappij veroorzaakte deformatie, versterkt door een enorme pressie tot aanpassing. De schrijver en Nobelprijswinnaar (1981) Elias Canetti (1905-1994) ziet in Kafka’s roman Der Prozeß als basis de ontbinding van de verloving tussen de auteur en Felice Bauer, en hij was van oordeel dat er een grote parallellie bestond tussen Kafka’s eigen levensomstandigheden en dat wat er zich in de roman afspeelt.
De psycholoog, psychoanalyticus en filosoof Erich Fromm (1900-1980) heeft een analyse gegeven van Kafka’s roman in zijn boek Die symbolische Sprache in Mythos, Märchen, Ritual und Roman. Fromm ziet de literaire tekst als een droom, die tot de psychische feitelijkheden moet worden herleid. De hoofdfiguur, Josef K., wordt dan ook gezien als iemand die zich receptief opstelt, d.w.z. die alleen maar wil ontvangen, maar niet bereid is zelf te geven. Hij is gedoemd ten onder te gaan omdat hij zich niet wil oriënteren aan humaniteitsprincipes, maar zich wel ondergeschikt wil opstellen jegens gezagsprincipes. Erich Fromm ziet de tragiek van ‘K.’ daarin dat hij door zijn verregaande gevoelsverwarring niet in staat is onderscheid te maken tussen deze beide fenomenen.

Thomas Mann over Kafka
Zoals over tal van andere mijlpalen in de literatuur, hetzij over auteurs of (delen van) hun productie, heeft Thomas Mann (1875-1955) ook zijn licht over Franz Kafka laten schijnen. Hij kwalificeerde de auteur van Der Prozeß als “religieuze humorist”. En Mann is van mening dat de vertwijfeling, die in Kafka’s werken zeer sterk tot uitdrukking komt, in het geloof aan de redding van de mens uitmondt. “Er war ein Träumer, und seine Dichtungen sind oft ganz und gar im Charakter des Traumes konzipiert und gestaltet; sie ahmen…..dieser wunderlichen Schattenspiele des Lebens, zum Lachen genau nach. Bedenkt man aber daß das Lachen, das Träne-Lachen aus höheren Gründen, das Beste ist, was wir haben, was uns bleibt, so wird man mit mir geneigt sein, Kafka’s liebevolle Fixierungen zum Lebenswertesten zu rechnen, was die Weltliteratur hervorgebracht hat.”

Tal van duidingen
Diverse maatschappelijke stromingen hebben het werk van Kafka voor zich opgeëist, respectievelijk aan een duiding onderworpen. De marxisten uit de tijd van Kafka en de directe periode na zijn heengaan, zijn met hun boegbeeld, de filosoof en literatuurcriticus Georg Lukács (1885-1971) van mening dat Franz Kafka weliswaar met het juiste sociale gevoel de positie van de kleine man voor het voetlicht heeft gebracht, en ook het probleem van de vervreemding zou hij op de juiste manier hebben beschreven, maar Kafka heeft geen aandacht besteed aan de oorzaken die daarvoor hebben gezorgd, en als direct gevolg daarvan zou zijn literatuur onverenigbaar zijn met de ethiek van het socialistische realisme.
In de filosofische sfeer zijn het vooral de existentialisten die het werk van Kafka hebben geclaimd als verwant aan hun opvattingen. Kafka zou met zijn verkondiging van de angst voor de “wereld” een bijzondere plaats hebben ingenomen als de profeet van een negatieve ervaring van tijd. De fenomenologen daarentegen menen in Kafka’s literaire werken een soort “hiëroglyfenschrift” te herkennen, dat met filosofische middelen zou kunnen worden ontrafeld.
Dat de psychologische stromingen de inhoud van Kafka’s romans en verhalen weer heel anders zien, ligt voor de hand. Het mag dan ook geen verbazing wekken dat de deskundigen uit deze disciplines de werken van Kafka in eerste instantie niet beschouwen als literaire teksten, maar als de verschillende manifestaties van het onbewuste streven van deze auteur in het kader van de sterk persoonlijk getinte “mythe”. Om die naar behoren te kunnen duiden, moet de aandacht worden gericht op de identificatie van diverse symbolen met betrekking tot het Libido, waarmee onder meer narcisme, castratievrees en inperking van de driften een enorme rol (kunnen) spelen.

Religie
De commentaren die Max Brod heeft gepubliceerd in verband met de romans Der Prozeß en Das Schloß hebben in een bepaalde richting gewezen. Voor Brod was Kafka een vernieuwer van het Joodse geloof en daarmee eigenlijk de stichter van een nieuwe religie. Hij is ook van mening dat in Der Prozeß sprake is van de hoogst denkbare vorm van gerechtigheid en tegelijkertijd van een soort invoeging in een rijk Gods. Ook de godsdienstfilosoof Martin Buber (1878-1965) heeft in het werk van Kafka de basisgedachten van de Joodse religie gezien: gerecht, genade, schuld, straf en boete(doening).
Uit katholiek oogpunt was het echter allemaal veel te weinig gericht op de gedachte der Verlossing, en teveel op heilloosheid en afvalligheid. De helden van Kafka zijn allen zwaar belast met zonden, maar de weg naar berouw en inkeer is hun versperd, omdat ze hun zondige instelling en gedragingen niet erkennen.

Verklarende literatuur
Geheel afgezien van de vele voortreffelijke, verklarende — en al dan niet zeer diepgravende — wetenschappelijke literatuur die over Kafka en zijn boeken is verschenen, bestaan er gelukkig ook nog altijd informatieve boeken, die nadere gegevens verstrekken en een voor velen begrijpelijke uitleg verschaffen omtrent veel hoogdravende of zwaar op de hand geschreven werken, die immers niet in eerste instantie zijn bedoeld ter verstrooiing. Zo’n boek is bijvoorbeeld de niet al te omvangrijke biografie van Detlev Arens over Franz Kafka, waarop we reeds hebben gewezen in ons artikel van 24 juli 2006. Een ander, hier graag aanbevolen naslagwerk, waarin heel veel staat uitgelegd over de onderhavige roman van Kafka, Der Prozeß, maar eveneens over nog twaalf andere werken van dezelfde schrijver — waarmee men de (vermeende) overeenkomsten en tegenstellingen in één band bijeen heeft, is het dikke Romanlexikon van Reclam. Verder wordt er in dat naslagwerk met 1700 artikelen een goed overzicht gegeven van alle verhalende literatuur vanaf de middeleeuwen tot op de huidige dag, dat wil zeggen dat ook verder wordt gekeken dan die discipline die gewoonlijk met het begrip roman wordt aangegeven. De hoofse literatuur komt evenzeer aan bod als novellen en verhalen, epische geschiedenissen in versvorm en het korte verhaal, de literaire reisbeschrijving, evenals dagboeken en de autobiografie. Kortom, alle literatuur waarin een verhalende vorm als rode draad fungeert.

*****

(1) Richard Dindo werd in 1944 in Zürich geboren. Vanaf 1968 wist hij zeker dat hij cineast wilde worden, en gezien zijn veelzijdige filmografie, moet hij wel een gedreven kunstenaar zijn. Dat bevestigt hij zelf met de woorden: “Je suis un documentariste heureux.” Met documentaires over de schrijvers Max Frisch en Louis Aragon, over Zwitsers in de Spaanse burgeroorlog, en een biografische documentaire over Arthur Rimbaud — om hier slechts enkele van de meer dan twintig documentaires binnen drie decennia te noemen — heeft hij terecht een plaats verworven tussen de vooraanstaande documentairemakers van Europa.
(2) Orson Welles (1915-1985). Als acteur heeft hij in tal van films gespeeld en daarnaast (onder meer klassieke) toneelrollen. Zijn bekendheid via het witte doek is zonder twijfel ontstaan door twee films: hij was Harry Lime in The third man (1949), een film van Carol Reed (1906-1976), naar dezelfde roman van Graham Greene (1904-1991). Als regisseur heeft Orson Welles de meeste bekendheid verworven door de thans grote klassieker Citizen Kane uit 1941, waaraan hij zelf meeschreef en waarin hij tevens de hoofdrol heeft vervuld. Dit kunstwerk voor het witte doek wordt nog steeds door tal van kenners beschouwd als de beste film aller tijden. Een paar jaar voordien, in 1938, had Orson Welles op 30 oktober voor flink wat opschudding gezorgd met de radio-uitzending The War of the Worlds naar het boek van Herbert George Wells. Onnoemelijk veel luisteraars meenden dat het om een werkelijke gebeurtenis ging en reageerden dienovereenkomstig.
(3) Anthony Perkins (1932-1992) kreeg de meeste bekendheid met zijn rol als de gestoorde Norman Bates in Psycho (1960) van Alfred Hitchcock (1899-1980).
Jeanne Moreau (geb. 1928) liet zich als actrice in met een gewaagd experiment in de film Les Amants (1958) van haar echtgenoot Louis Malle (1932-1995): hij verlangde van haar dat ze een seksscène niet zou acteren, maar realistisch zou uitbeelden. Het was goed zichtbaar! Louis Malle kreeg daarmee weliswaar zijn zin, maar verloor daardoor tegelijkertijd zijn echtgenote… Romy Schneider (1938-1982) verwierf haar roem met de historisch sterk vervalste en misselijk makend geromantiseerde Sissy-films, maar bleek over een groot talent te beschikken toen ze de juiste regisseurs kreeg, zoals Claude Chabrol. In bijna twintig films is ze op het witte doek te zien.
(4) Gustaf Gründgens was in zijn eerste huwelijk getrouwd met de dochter van Thomas Mann, Erika, doch die verbintenis hield niet lang stand (1926-1929). Voordien hadden ze al veel samengewerkt, ook met Erika’s broer Klaus, die later een roman heeft gepubliceerd over de handel en wandel van Gründgens, vooral in de periode van de bruine overheersing, onder de titel Mephisto (in 1981 verfilmd door István Szabó (geb. 1938), met Klaus Maria Brandauer als Gustaf Gründgens). Het boek is jarenlang verboden geweest in Duitsland. Gründgens vond dat zijn rol tijdens het nazi-bewind niet in overeenstemming met de werkelijkheid was beschreven.
(5) Bewust zien we af van diepergaande en uitgebreidere mededelingen aangaande de inhoud van het boek, omdat het hier in eerste instantie over de film naar aanleiding van deze roman gaat, en in twee uur valt niet alles van dat verhaal in filmbeelden te vatten. Er zullen zich voor ons zonder twijfel andere gelegenheden voordoen om in deze krant nader op Der Prozeß in te gaan.

*****

Aanbevolen literatuur
Franz Kafka: Der Prozeß – Roman. (In alle huidige Fischer-uitgaven als Der Proceß.) 304 pag. Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main. (Waarschijnlijk verkrijgbaar vanaf 1 februari 2007.) ISBN 3-596-17354-9. Prijs € 10,—.

Detlev Arens: Franz Kafka. dtv-portrait 31047. Prijs € 10,—.

Herman Verhaar: Franz Kafka of Schrijven uit onmacht. 250 pag., paperback. Verschenen in de Biografiereeks van Uitgeverij Aspekt. Oorspronkelijk verschenen in 1975, thans met een Nieuwe Bibliografie. ISBN 90-591-1117-6. Prijs € 26,—. Deze uitgebreide herdruk verschijnt binnenkort.

Reclams Roman Lexikon — Deutschsprachige erzählende Literatur vom Mittelater bis zur Gegenwart. Herausgegeben von Frank Rainer Max und Christine Ruhrberg. 1184 pag., gebonden in linnen met stofomslag, 19 x 24 cm. (Durchgesehene und erweiterte Ausgabe des fünfbändigen Werkes: Reclam Romanlexikon, das 1998 bis 2000 in Reclams Universal Bibliothek erschienen ist.) Philipp Reclam jun. Stuttgart, 2000. ISBN 3-15-010474-2. Prijs € 24,90. (De genoemde prijzen gelden in de BRD en in Amsterdam bij Die Weisse Rose.)

*****

Afbeeldingen
1. Filmposter voor Le Procès uit 1962.
2. Orson Welles, hier in 1937.
3. De Oostenrijkse componist Gottfried von Einem.
4. Omslag van de roman Der Prozeß in een oudere editie van de Gesammelte Werke in sieben Bänden van Franz Kafka, herausgegeben von Max Brod. Uitgegeven door Fischer Taschenbuch Verlag (deze editie 1976; daarna verschenen nieuwe edities met dezelfde inhoud).
5. De psycholoog Erich Fromm in 1975.
6. Franz Kafka in 1914, toen hij aan de roman Der Prozeß werkte.
7. Max Brod, getekend door Willi Nowak.
8. Omslag van Reclams Roman Lexikon.