KAISER FRIEDRICH III.
Letzte Fahrt
6. Juni 1888
»Ich sähe wohl gern (er sprach es stumm)
Noch einmal die Plätze hier herum,
Am liebsten auf Alt-Geltow zu, –
Und ihr kommt mit, die Kinder und Du.«
Das Dorf, es lag im Sonnenschein,
In die stile Kirche tritt er ein,
Die Wände weiß, die Fenster blank,
Zu beiden Seiten nur Bank an Bank,
Und auf der letzten – er blickt empor
Auf Orgel und auf Orgelchor,
Und wendet sich und spricht: »wie gern,
Vernähm ich noch einmal >Lobe den Herrn<;
Den Lehrer im Feld, ich mag ihn nicht stören,
Vicky, lass Du das Lied mich hören.«
Und durch die Kirche, klein und kahl,
Als sprächen die Himmel, erbraust der Choral,
Und wie die Töne sein Herz bewegen,
Eine Lichtgestalt tritt ihm entgegen,
Eine Lichtgestalt, an den Händen beiden
Erkennt er die Male: »Dein Los war leiden.
Du lerntest dulden und entsagen,
Drum sollst Du die Krone des Lebens tragen.
Du siegtest, nichts soll Dich fürder beschweren:
Lobe den mächtigen König der Ehren . . .«
Die Hände gefaltet, den Kopf geneigt,
So lauscht er die Stimme.
Die Orgel schweigt.
Uit: Gedichte van Theodor Fontane (1819-1898),
in der Edition von Hannsludwig Geiger
1888 — Het Duitse drie-keizers-jaar
Na de ‘gebeurtenis’ die Theodor Fontane in zijn gedicht beschrijft, heeft de toenmalige Duitse keizer nog negen dagen geleefd. Het jaar 1888 is als Drei-Kaiser-Jahr de Europese geschiedenis ingegaan, de Duitse historie in het bijzonder. De middelste van de drie regenten, die het dat jaar in naam te zeggen hadden, Friedrich III., was slechts een goede drie maanden keizer, 99 dagen om precies te zijn. Op 9 maart was hij officieel keizer geworden; op 15 juni 1888, ’s avonds om 23:15 uur, is de keizer in Schloss Friedrichskron — zijn geboortehuis te Potsdam — op 56-jarige leeftijd, als gevolg van een keelcarcinoom, overleden. Tijdens zijn periode als keizer had hij niet anders meer gekend dan fysieke kwellingen en hevige pijnen als gevolg van de bewuste ziekte, die hem sedert het jaar tevoren veel kommer en kwel hadden bereid. In zijn patiëntendossier staat vermeld dat kroonprins Friedrich Wilhelm in januari 1887 aan heesheid leed, die reeds veelvuldig bij hem was vastgesteld, en waaraan hij eigenlijk sedert zijn jonge jaren had geleden. Toch vond de kroonprins ook in januari
1887 nog geen aanleiding tot angst of bezorgdheid. De aantekeningen die de lijfarts van de kroonprins en -prinses, Dr. August Wegner — welke al decennia lang die functie vervulde, en die derhalve gedetailleerd vertrouwd was met alle aspecten van ’s keizers fysieke afwijking — bijhield, vermelden deze heesheid eveneens.
De eeuwige kroonprins
Friedrich Wilhelm gold niet alleen als de eeuwige kroonprins gedurende de relatief lange tijd dat hij de titel van troonopvolger droeg, maar hij was krijgsheld tegen wil en dank en tevens de hoop van het liberale Duitse burgerdom op betere tijden voor het volk in het algemeen als hij eenmaal keizer zou worden. Met aan zijn zijde de intelligentste en oudste dochter van de Engelse koningin Victoria moest de regeringsperiode van dat echtpaar, eenmaal op de troon, wel een succes worden. Hij gold voor de ene groepering als de tegenspeler bij uitstek jegens rijkskanselier Otto von Bismarck, voor anderen was hij niet meer dan een gestalte zonder formaat. Als kroonprins kreeg hij weinig kans zich te profileren en eenmaal keizer ging hij niet alleen gebukt onder zijn lichamelijke problematiek, maar kreeg hij — ook weer als gevolg daarvan — geen kans om te laten zien uit welk hout hij als keizer was gesneden en welke initiatieven hij zou nemen om het land een andere, liberalere richting te geven.
Al jong leed Friedrich Wilhelm — zoals hij in werkelijkheid heette — aan een keelcarcinoom en zowel echtgenote Victoria als de vorst zelf vertrouwden te veel op de diagnose van de Schotse arts Morell Mackenzie (1837-1892). Diens onenigheid met zijn Duitse collega — en in dit geval mogen we ook gerust van mededinger spreken — Ernst von Begemann (1836-1907) met betrekking tot de fysieke problematiek van de patiënt in casu en de daaruit voortvloeiende, noodzakelijke behandeling, leidde zelfs na het heengaan van keizer Friedrich nog tot een waar politiek schandaal.
De biografie
Een van de meest prangende vraagstukken, die het al te vroegtijdige heengaan van de liberale monarch —wiens anglofiele gezindheid geen geheim was, en enigszins voor de hand lag doordat hij met een dochter van de ‘grote Victoria’ was 
getrouwd —, heeft gecreëerd, is dat van de Eerste Wereldoorlog. Zou het zover gekomen zijn als hij langer had geleefd? In de nieuwste biografie over Friedrich III. gaat Hans-Joachim Naumann deze speculatieve vraag weliswaar niet uit de weg, maar het zal duidelijk zijn dat ook hij geen sluitend antwoord kan geven, al worden tal van toestanden en gebeurtenissen onder de loep genomen en worden diverse verbanden veel duidelijker dan deze tot dusver in de historische vakliteratuur waren. Wel is het ziekteverloop van de man die slechts 99 dagen keizer is geweest in dit boek op de voet te volgen en weet de auteur [1] de aandacht tot en met de laatste regels vast te houden.
In het gedeelte waarin de ziektegeschiedenis — van eerst de kroonprins en later van dezelfde persoon, die inmiddels keizer was geworden— in den brede wordt uitgemeten en de diverse standpunten van de verschillende medici de revue passeren, vinden we eveneens de daarbij behorende afbeeldingen, meestal in de vorm van tekeningen, die de heren doktoren hebben vervaardigd van de defecttoestanden en de situatie na bepaalde ingrepen. Hier en daar lijkt het — hyperbolisch gesteld —net een aflevering van Silent Witness.
*****
[1] Hans-Joachim Neumann (geboren in 1939) is, met een lange lijst aan titels, geruime tijd directeur van de kliniek voor mond-, kaak- en gezichtschirurgie van het befaamde Berlijnse ziekenhuis Charité. Dat specialisme maakt hem een kenner van de specifieke problematiek waarmee de kortstondige keizer te kampen had. Daarnaast is professor Neumann een vooraanstaand kenner van de Pruisische geschiedenis. Hij heeft in eerdere instantie reeds gepubliceerd over het thema erfelijke ziekten in Europese vorstenhuizen. Daarnaast heeft hij als biograaf reeds zijn sporen verdiend met werken over vier Pruisische koningen: Friedrich I, Friedrich Wilhelm II, Friedrich II en Friedrich Wilhelm II. Het zal niemand verbazen dat
juist de medische aspecten van deze biografieën grote indruk hebben gemaakt.
*****
Hans-Joachim Neumann: Friedrich III. — Der 99-Tage-Kaiser. 288 pag., gebonden, met veel z/w foto’s en documenten in facsimile. edition q (im be.bra verlag GmbH), Berlin, 2006; ISBN 3-86124-602-3. Prijs € 19,90. (Prijs alleen in de BRD en verder bij Boekhandel Die Weisse Rose te Amsterdam.)
*****
Afbeeldingen
1. Friedrich III, geboren in 1831, Duits keizer van maart tot en met 15 juni 1888.
2. Hoog te paard: de kroonprins, hier met pijp, bezoekt zijn Krongut Bornstedt.
3. Biograaf en medicus Hans-Joachim Neumann.
4. Voorzijde omslag van Hans-Joachim Neumanns biografie over Friedrich III.