Tim Roth als 1900
In de nacht van donderdag 10 op vrijdag 11 mei, tussen 00:50 en 03:00 uur, presenteert de Engelse televisiezender BBC 2 de speelfim (The) Legend of 1900 van Giuseppe Tornatore (geb. 1956) uit 1998, een fantasie over het leven van een pianovirtuoos. Het bestaan dat deze leidt aan boord van een cruiseschip vanaf 1900 is in tal van opzichten bizar, uitzonderlijk, vreemd, wonderbaarlijk. De hoofdrol is weggelegd voor de acteur Tim Roth [1]. Deze film is in 1999 in roulatie gekomen met meeslepende muziek van Ennio Morricone. De BBC meldt dat de film een speelduur heeft van 130 minuten, dat deze wordt ondertiteld, en in breedbeeld zal worden uitgezonden met stereo geluid.
Het verhaal van 1900
De film opent met een scène waarin een man een pandjeshuis betreedt en daar zijn trompet wil belenen, die hij al een hele tijd in bezit heeft. Nadat de twee partijen tot overeenstemming zijn gekomen, vraagt de eigenaar van het instrument of hij er nog één keer op mag spelen. De pandjesbaas herkent direct het nummer dat de trompettist dan ten gehore brengt. Hij heeft het eerder gehoord op een grammofoonplaat die hij vond in een tweedehands piano die hij kort tevoren had verworven. Deze prikkeling van zijn geheugen doet de vraag rijzen, wie die muziek heeft geschreven. Vervolgens vertelt de
trompettist het verhaal van 1900 aan de winkelier en tegelijkertijd aan de toeschouwers. Dat gebeurt dan in de vorm van een flashback, en vanaf dat moment neemt het verhaal zijn loop.
Krat met kind
Op de eerste dag van het laatste jaar van de negentiende eeuw, 1 januari 1900, doet de stoker van het schip The Virginian — dat tussen Europa en de Verenigde Staten op en neer vaart om emigranten vanuit de oude wereld naar het beloofde land te brengen — een bijzondere ontdekking. Als alle, meestal rijke, passagiers het schip hebben verlaten en deze stoker, de kleurling Danny Boodman (in de film is dat de acteur Bill Nun) het restaurant van het schip opruimt, vindt hij een krat voor citroenen met het opschrift T.D. Lemon. In die krat bevindt zich echter een kind dat is achtergelaten, zeer waarschijnlijk door arme emigranten. De stoker besluit het kind voor zichzelf te houden en het in de buik van het schip groot te brengen. Hij geeft het kind niet alleen zijn eigen naam, maar tevens die van de tekst op de krat en voegt daaraan de voornaam 1900 toe, en zo wordt het gevonden kind voor de tweede keer ‘geboren’: Danny Boodman T.D. Lemon 1900. Doch deze naam lijkt eerder een cryptogram-opgave dan een persoonsnaam.
Pianist bij de gratie van het moment
Stoker Danny begeleidt het kind totdat dit acht jaar oud is, maar sterft dan, en de jongen is vanaf dat moment op zichzelf 
aangewezen. Nooit heeft hij contact anders dan met de leden van de bemanning. En, net als met alles wat er in zijn leven tot op dat moment is gebeurd, blijkt dat hij zomaar piano kan spelen. Een wonderkind, en die status zorgt ervoor dat de kapitein van het schip besluit dat hij zijn ‘kost en inwoning’ zelf mag verdienen door een grote vleugel te bespelen, die zich in de salon van de eerste klas bevindt, en waar hij, ooit zijn kans schoon ziet om zelfs de meester-jazzmusicus Jelly Roll Morton ‘van de vloer te spelen’. En vervolgens blijft hij tot aan het einde van zijn leven pianospelen, zonder dat hij daarvoor ook maar de geringste genoteerde muziek nodig heeft. Eén bepaalde muziek — die hij zelf en verder ook niemand anders ooit eerder heeft gehoord — speelt hij voortaan: de muziek van de oceaan. En dat hij die kan spelen, is ook alweer ’toeval’, maar het lijkt wel van hogerhand bestemd, door een macht van buitenaf, die alle reilen en zeilen bepaalt. En het zijn juist al die toevalligheden, die tesamen het verhaal vormen dat Alessandro Baricco zo geraffineerd heeft gecomponeerd.
De regisseur Giuseppe Tornatore
Het celluloid-verhaal over deze pianist met die opvallende naam 1900 en die uiterst bizarre levensloop was de achtste grote speefilm van de Italiaanse regisseur Giuseppe Tornatore. Hij werd op 27 mei in 1956 te Bagheria op Sicilië geboren. Naast regisseur is de man tevens werkzaam geweest als scriptschrijver — voor de meeste van de eigen films —, als producer en
als editor. Tornatore is eveneens bekend onder een andere voornaam: Peppuccino. Diverse film hebben meer dan één titel, steeds toegespitst op het land of continent waar de rolprent zal worden vertoond. In de meeste gevallen gaat het dan wel om een letterlijke vertaling van de originele titel. Voor 2008 is Tornatore’s film Leningrad aangekondigd, waarvoor hij eveneens zelf het script heeft gerealiseerd.
Voor zijn rolprent over deze wonderbaarlijke ‘scheepspianist’ 1900 — welke oorspronkelijk de titel La Leggenda del Pianista sull’Oceano had [2] — heeft regisseur Giuseppe Tornatore goed gebruik gemaakt van de theatermonoloog Novecento (1994) van de inmiddels zeer succesvolle Italiaanse auteur Alessandro Baricco.
De reacties op de film waren nogal uiteenlopend. Een toeschouwer meende na afloop dat het medium film voor zo’n verhaal als dit nu juist was uitgevonden, maar een recensie in een elektronisch medium over film meende dat het personage ‘1900’ wel lang in de gedachten zou blijven, maar dat dat helaas over de film niet bepaald kon worden gezegd.
Mooi dat u nu zelf kunt oordelen, al is het wel op een, voor de meeste kijkers, zeer laat tijdstip. Het gegeven is echter wel zo fascinerend dat er — afgezien van de beelden die men zelf bij het lezen van het verhaal kan creëren — in filmsequensen, iets heel moois van gemaakt heeft kunnen worden.
De film wordt in diverse media genoemd met diverse lengtes, variërend van 116 minuten tot 160 minuten. Tussen al die gegevens wordt nog vermeld dat er een zogenaamde director’s cut bestaat, die twee uur duurt. In de BBC-data wordt een duur van 130 minuten genoemd. Soms is dat echter de lengte die voor een uit te zenden programma wordt uitgetrokken en als er dan toch nog weer enkele minuten overblijven, vult de BBC die veelal op met een extraatje, waardoor het volgende programma-onderdeel wel op de aangegeven tijd kan beginnen.
De auteur Alessandro Baricco
De op 25 januari in 1958 te Turijn geboren schrijver Alessandro Baricco is sedert geruime tijd gefascineerd door één, tamelijk gecompliceerd voorgedragen, doch in wezen zeer eenvoudige vraag: Wie weet wanneer een jasje precies past, wie 
weet wanneer een foto (of een andere beeldvoorstelling) niet ‘verder kan’ en gewoon van de muur valt, of wanneer een steen welke al sedert jaar en dag bewegingloos is, zich plotseling een klein stukje draait?
Alessandro Baricco heeft die vraag voor het eerst gesteld in zijn roman Castelli di rabbia [3], die in 1991 is uitgekomen. Sedertdien werpt hij dezelfde vraag steeds opnieuw op, doch als een terzijde dat nauwelijks opvalt, maar als het ware tussen de regels verstopt is, om plotseling op te duiken, als er iets als een antwoord komt, in de vorm van een onverhoedse reactie. “Het paste exact.” Daarmee wordt tevens zonder woorden aangegeven dat het slechts een soort tussenwerpsel was, en daarna ‘het verhaal’ gewoon verdergaat.
Novecento — het geïncarneerde Toeval
Dat komen we ook in Novecento weer tegen: op een dag wordt de protagonist/pianist wakker en besluit hij, zonder een aanwijsbare reden, in een spontane opwelling, de oceaanstomer, waarop hij zijn gehele leven tot op dat moment heeft doorgebracht, te verlaten. Op het moment dat hij op de derde trede van de valreep van de staat, besluit hij rechtsomkeer te maken, en weer is er geen reden te verzinnen voor deze ommekeer in de plannen. Maar 1900 blijft aan boord. Ook hier was slechts sprake van een tussenwerpsel, waarna ‘het verhaal’ gewoon verdergaat.
Het verhaal dat Baricco een fictieve verteller heeft aangereikt, en die uitlegt: “Wij speelden omdat de oceaan zo groot is en angst inboezemt, en we speelden om de mensen te laten vergeten waar ze zich bevonden en hoe ze zelf precies waren, en om ze te laten dansen, want als je danst, kun je niet sterven. . .” In wezen een bezweringsritueel tegen de angst in — en niet
te vergeten voor — het leven, waarbij de oceaanstomer ook alleen maar model is en de protagonist fungeert als het geïncarneerde Toeval, dat altijd een rol speelt en met de mensen speelt in de totaliteit van het grote Gebeuren dat Leven heet, een hier en daar enige verwantschap vertoont met de bekende werkelijkheid van alledag, doch deze meestentijds wil ontvluchten door het scheppen van een nieuwe, een heel andere werkelijkheid in de schaduw van het menselijk bestaan, in een dimensie, die weliswaar niet is losgekoppeld van het zeer aardse, dagelijkse bestaan, maar waar magie en realiteit zodanig zijn verweven dat ze soms verwisselbaar zijn geworden.
Veelzijdig functioneren
Alessandro Baricco is niet alleen schrijver, maar tevens, saxofonist en, als het zo uitkomt, toneelspeler. Hij is laureaat in de filosofie, hij bezit tevens een diploma pianospel van het conservatorium, en hij heeft over Gioacchino Rossini geschreven: Il genio in fuga (1988). Als muzikcriticus heeft hij gepubliceerd in de krant Repubblica, en daarnaast zijn bijdragen van hem verschenen op de kunstpagina’s van La Stampa.
*****
[1] Naast Tim Roth als de protagonist met die wonderlijke naam, komen we Bill Nun tegen als de stoker Danny Boodman; Pruitt Taylor Vince speelt de rol van Max Tonney, de jazzlegende Jelly Roll Morton wordt uitgebeeld door de acteur Clarence Williams III, en Melanie Thierry is het Meisje.
[2] Het verhaal had als ondertitel Un monologo, werd vervolgens voor het toneel bewerkt en nog in hetzelfde jaar als zodandig op de planken voorgesteld. In 2003 werd er, met een andere regisseur, een nieuwe productie gerealiseerd in een andere entourage.
[3] Castelli di rabbia (1991) van Alessandro Baricco heet in het Nederlands: Land van glas; verder is van hem verschenen Oceaan van zee, een vertaling van Oceano mare, uit 1993.
*****
Afbeeldingen
1. De jonge Novecento in een van de scheepsgangen.
2. De acteur Tim Roth, Novecento in de film Legend of 1900.
3. Cd-hoes van de soundtrack van Legend of 1900.
4. Regisseur Giuseppe Tornatore.
5. De Italiaanse schrijver Alessandro Baricco.
6. Novocento verscheen in het Nederlands ook als luisterboek, voorgelezen door acteur Porgy Franssen.