Op 25 september werd op het Huygens Instituut KNAW in Den Haag een nieuwe, wetenschappelijk verantwoorde uitgave van het spraakmakende prozagedicht ‘Menschen en Bergen’ van Lodewijk van Deyssel ten doop gehouden. Bijzonder is dat deze editie volledig digitaal is en gratis op internet wordt aangeboden.
‘Menschen en Bergen’ (1889-1891) van Karel Joan Lodewijk Alberdingk Thijm, zoals zijn echte naam luidt, is een fors uitgevallen prozagedicht, geschreven in de typische Tachtigersstijl die vaak als ‘écriture artiste’ (of in gewoon Nederlands ‘woordkunst’) wordt aangeduid. De eerste zin van het werk zet meteen al de toon:
Mul klefferig en lam-gekookt moê binnen de verflensende bruin-grijs-wemelende jasjen en broek, zat het roerloos levend mannenlijf over een afgekrabbeld zwart leêren kussen in het zwarte Binnen van den voortwaggelenden wagen, de voet-blokjes op het over het vloertje genestte geel-stralerige stroo, het stofferige, klammerige bleeke hoofd door een viesvaal raampje kijkend uit de witte flets-bruin-doorknikkerde oogovaaltjes, zoo als een stuk porceleinwerk door een glázenkast kijkt.
Is deze manier van schrijven, met die eindeloze stapeling van bijvoeglijke naamwoorden, tegenwoordig hopeloos ouderwets, ook tijdgenoten wisten er al vaak geen raad mee. De reacties van schrijvende vrienden als Arij Prins, François Erens en Alphons Diepenbrock waren welwillend maar nogal gereserveerd. De mening van H.J. Biederlack is wat dit betreft typerend:
Je ‘Menschen en Bergen’ kan ik ongelukkig niet genieten; dat is lectuur, waaruit ik veel leer, en die me eerbied inboezemt voor je kracht als taalbewerker; maar ik word er geen enkel moment artistiek door aangedaan, evenmin als door de bewijzen van technische vaardigheden, die elk musicaal virtuoos zich verplicht acht zoo af en toe te leveren.
Met andere woorden: het is allemaal razend knap, maar de lezer wordt er warm noch koud van. Van Deyssel zelf zou deze tekst zijn leven lang als een van zijn belangrijkste werken blijven beschouwen, hoewel zijn aanvankelijke enthousiasme al snel afnam, al dan niet onder invloed van het zuinige onthaal dat zijn prozagedicht ten deel viel. De auteur heeft ‘Menschen en Bergen’ dan ook nooit voltooid.
Neerlandicus Jan-Willem van der Weij zag echter voldoende redenen om een wetenschappelijke editie van deze tekst te maken. ‘Menschen en Bergen’ is, wat men dan ook van de stijl mag vinden, een gaaf voorbeeld van een zogenaamd sensitivistische prozatekst, en daarmee literair-historisch van belang. Het sensitivisme is een literaire stroming die aan het einde van de negentiende eeuw een verdieping en verheviging van het impressionisme beoogde. De beroemde Verzen (1890) van Herman Gorter is hiervan het beroemdste en waarschijnlijk ook kwalitatief het beste voorbeeld. Verder is ‘Menschen en Bergen’ een van de eerste specimina van het nieuwe genre van het ‘prozagedicht’ in het Nederlandse taalgebied. ‘‘Menschen en Bergen’ is dus niet alleen uniek, en daarom al nader onderzoek waard, maar vertegenwoordigt ook een belangrijke ontwikkeling in het Nederlandse proza tussen 1880 en 1930,’ aldus Van der Weij.
Uniek is ook de aanpak van Van der Weij. Tenminste nóg wel, want ik me niet voorstellen dat zijn methode geen navolging krijgt. Zijn editie is namelijk niet als boek verkrijgbaar, maar uitsluitend op internet te lezen. Niet alleen zou een boekuitgave van een dergelijk project nogal kostbaar uitvallen, een elektronische editie biedt zoveel voordelen boven een papieren variant dat je voortaan ook niets anders meer zou moeten willen.
Men kan in deze editie het oorspronkelijke manuscript, de drukproef voor De Nieuwe Gids, de uiteindelijke publicatie in het tijdschrift, en de gebundelde versies in de tweede druk van de derde bundel Verzamelde Opstellen en in de uitgave van de Verzamelde Werken in één oogopslag met elkaar vergelijken. De gekozen interface is glashelder, werkt vrij intuïtief en nodigt uit tot genoeglijk geklik en gescroll. Het variantenapparaat kan vanuit elke tekstversie benaderd kan worden. Een tekstvergelijkingsinstrument, een geavanceerde zoekfunctie en illustraties maken het compleet. Daarnaast is de uitgave voorzien van uitvoerige literair- en teksthistorische toelichtingen en een verantwoording van de vorm en inrichting van de editie.
De elektronische editie van ‘Menschen en Bergen’ van Lodewijk van Deyssel is voor iedereen gratis toegankelijk via de website menschenenbergen.huygens.knaw.nl.