Etymologische achtergronden
Hoewel de dit voorjaar verschenen verzameling van veelvuldig gebruikte begrippen, die Wolfgang Seidel heeft samengesteld, een Duitstalige aanvulling betreft op de hoorn des overvloeds aan nieuwe woorden, kunnen we er niet aan voorbij, omdat menig nieuw woord dat rond 1900 zijn intrede daar heeft gedaan, tevens in het Nederlands is aanvaard. Wat in het Nederlands de Michelin-gids heet, wordt in het Duits zonder haperen als dito-Führer gekwalificeerd. En juist dat tweede deel van het begrip vormt tot op de huidige dag voor menig Nederlander een, dikwijls begrijpelijke, reden om met een grote (veelal letterlijke) boog om zo’n boek heen te gaan.
Persoonsnamen
Tal van namen van personen die rond 1900 zijn geboren, gestorven, of nadrukkelijk van zich deden spreken, hebben in onze taal een plaats gekregen, en in de loop van de twintigste eeuw zijn ze als begrip zo vaak gebruikt dat menigeen tegenwoordig geen idee heeft over de afkomst van het woord en de daarbij behorende vrouw of man. Want wie denkt er aan Marie Curie (1867-1934) als de naar haar genoemde eenheid van activiteit in
een radio-actieve substantie aan de orde komt, en zijn er nog veel lezers, die in een medisch artikel bij het woord röngtenstralen onmiddellijk denken aan de eerste winnaar, in 1901, van de Nobelprijs voor Natuurkunde, Wilhelm Conrad Röntgen (1845-1923)? (*)
In december 1900 werd de eerste automobiel met de naam Mercedes afgeleverd. De Oostenrijkse zakenman Emil Jellinek, die als coureur onder contract stond bij het Daimler-concern, gebruikte als pseudoniem de naam van zijn dochter Mercédès. En zo kwam van het één langzaam maar zeker het ander. En het is in sommige opzichten bij veel ouderen, vooral in Joodse kringen, al precies zo als met het eerder genoemde, Duitse gids-begrip: het toenmalige Beest uit de Afgrond reed in zo’n wagen….. De tegenwoordige afsplitsingen van dat Monster uit de Apocalyps (**) maken meer gebruik van het luchtruim en een vervoermiddel, dat door toevoeging van een verbindingsstreepje tussen de beide lettergrepen in het bewuste woord ― vliegtuig ― via de daardoor ontstane dubbele bodem, direct een extra dimensie krijgt, die vooral zeer aanvaardbaar is doordat die vlag de dan bewuste lading, kort en krachtig, uitstekend omschrijft.
Medische wereld
In het hoofdstuk Medizinische Grundbegriffe worden allereerst de vier temperamenten uit de Antieke Wereld verklaard: cholerisch, melancholisch, flegmatisch en sanguinisch. Rond 
1900, om precies te zijn in de jaren 1901/02, heeft de Deense componist Carl Nielsen (1865-1931) aan zijn Tweede Symfonie de ondertitel De Vier Temperamenten gegeven en is hij er voortreffelijk in geslaagd deze stemmingen in de vier delen van het werk muzikaal uit te beelden. (***)
De meeste medische begrippen stammen uit de thans zogenaamde dode talen: het Grieks en het Latijn, en door de ontwikkeling van de experimentele geneeskunde zijn daar, vooral tijdens de laatste eeuw, begrippen bij gekomen, die sedertdien al dan niet gemeengoed zijn geworden, zoals het woord allergie dat in 1906 door de Oostenrijkse arts von Piquet is ingevoerd. Dit woord heeft pas de laatste decennia in ons dagelijks taalgebruik echt opgang genomen. Hetzelfde geldt voor een begrip waar we in diverse geledingen van onze maatschappij mee worden ‘doodgegooid’: gen. Het woord is voor het eerst opgedoken in 1909 in een Duitstalig werk van de Deense botanicus Johannsen. Vier jaar eerder, in 1905, publiceerde de Engelse fysioloog Starling een geschrift waarin voor het eerst het woord hormoon (van het Griekse hormán: in beweging zetten) voorkwam.
Spijzen en dranken
Twee sprekende voorbeelden van etenswaren, die zo menig (ontbijt)tafel sieren, zijn Kellogg’s Cornflakes, een toevallige ontdekking van de twee gebroeders met die familienaam: John en Will Keith in 1895. De auteur van dit bijzondere woordenboekje legt in vijf regels het hele procédé uit. En wie is nog nooit in aanraking gekomen met de naam Maggi? Deze Zwitser met de voornamen Johannes Julius (1846-1912) vond het recept ― dat tot op de huidige dag een uiterst streng bewaard bedrijfsgeheim is gebleven ― voor een kruidensaus, die met zuiver plantaardige basisproducten toch een vleessmaak wist te creëren. In 1887 kwam het product in een vierkant(e) fles(je) op de markt, en ook het uiterlijk is sedertdien nauwelijks veranderd. Deze vinding en de parafernalia zouden een mijlpaal worden: niet alleen schiep Maggi een van de eerste culinaire merkproducten, ook was hij één van de eersten die een professionele reclamethode heeft toegepast.
Een bekend culinair begrip is de Waldorfsalade, een naam die is afgeleid van een plaatsnaam, hetgeen absoluut niet ongebruikelijk is: men denke aan Pils, Ouzo, Steinhäger, Cognac, Camembert, en zelfs koffie (uit het Arabisch, hetgeen letterlijk wijn uit de provincie Kaffa betekent). Die salade is ontstaan in het legendarische Waldorf-Astoria Hotel ín New York, waarvan de oprichter ― Johann Jacob Astor (1763-1848) ― uit Walldorf bij Heidelberg afkomstig was. Hij slaagde er in Amerika in een enorm vermogen te
vergaren met de handel in onroerend goed en zijn kleinkinderen bouwden met dat geld het bovengenoemde hotel. In dat etablissement was een van oorsprong Zwitserse chef-kok werkzaam, Oscar Tschirky, die rond 1900 een salade van selderij, appel en walnoot in mayonaise ‘schiep’, welke sedertdien naar het hotel is genoemd.
Veel meer nieuws
Het spreekt vanzelf dat er in een dergelijk boek veel meer te ontdekken valt dan alleen datgene wat als eerst in het blikveld van ons weblog rond 1900 zou moeten vallen, en dat is ook beslist het geval. Wolfgang Seidel heeft een overzichtelijk geheel gecreëerd door in de hoofdstukken verschillende maar gerelateerde onderwerpen samen te brengen, zoals: mensen en alledaagsheden; de oudste woorden; paarformules; kleurenleer; vreemde woorden; geld en economie; oriëntatie in ruimte en tijd; cultuur en media; natuur en klimaat; wetenschap en techniek; mens en medische wereld; eten en drinken; sport en vrije tijd. Het zal duidelijk zijn: een enorm scala aan onderwerpen dat grote groepen mensen zou kunnen interesseren.
(*) Zie ook ons artikel: 1895 ― een jaar vol omwentelingen, geplaatst op donderdag 13 juli.
(**) Zie daartoe de Gansche Heilige Schrift. In het laatste boek van het Nieuwe Testament, en daarmee van de gehele Bijbel, de Openbaring van Johannes, wordt in Hoodfstuk 11 vers 7 dit ondier genoemd: “…het beest dat uit den afgrond opkomt”, en in de nieuwste vertaling “…het beest dat uit de onderaardse diepte opstijgt…”, wat heel weinig afwijkt van de tekst in de Statenvertaling. Ook de hier en daar eigenzinnige Leidsche vertaling wijkt nauwelijks af: “…het Beest dat uit den Afgrond opkomt…”
(***) Wie zich voor een goede en tegelijkertijd voordelige uitgave van de (zes) symfonieën van Carl Nielsen interesseert, doet er goed aan even te kijken op de website van ‘drogisterijketen’ Kruidvat.
Wolfgang Seidel: Woher kommt das schwarze Schaf? ― Was hinter unseren Wörtern steckt. 256 pag., paperback, Originalausgabe; Deutscher Taschenbuch Verlag, München mei 2006; ISBN 3-423-34312-5. Prijs € 9,50 (in Duitsland en in Asterdam bij Boekhandel Die Weisse Rose).
Afbeeldingen
1. Marie Curie, beter bekend als Madame Curie (1867-1934), kreeg tweemaal de Nobelprijs: in 1903 voor Natuurkunde, samen met haar man; in 1911 voor Scheikunde.
2. De Deense componist Carl Nielsen (1865-1931), directe tijdgenoot van Madame Curie, wist de vier verschillende menselijke temperamenten op formidabele wijze in muziek om te zetten.
3. Omslag dtv-boek van Wolfgang Seidel.