Weinig bekende Stravinski-cantate en meer van dezelfde componist

Drie werken in één concert
Veel van die concerten welke via radio en soms via de televisie zijn te ontvangen, werden eerder als podium-gebeuren gepresenteerd. In andere gevallen gaat het om rechtstreekse uitzendingen.
Zulks geldt eveneens voor het ruim twee uur durende concert dat op dinsdag 12 mei in de serie Performance on 3 op de Britse zender BBC Radio 3 te beluisteren valt — tussen 20:00 uur en 22:15 uur onze tijd —, en waarin drie werken van bovengenoemde componist te beluisteren zullen zijn. Als afsluiting zal de inmiddels door-en-door klassieke balletmuziek Le sacre du printemps worden uitgezonden, een werk dat — bijna een eeuw na de eerste uitvoering — alom heel veel bekendheid geniet.

Minder bekend: Le roi des étoiles
Daaraan voorafgaand wordt door het City of Birmingham Symphony Orchestra onder leiding van Sakari Oramo de cantate Le roi des étoiles voorgesteld, waarbij vocale steun zal worden verleend door het Chorus van datzelfde ensemble.
Die cantate is ontstaan in de jaren 1911-12 op basis van een tekst — Zvjezjdolikij — van de Russische dichter Konstantin Balmont (1867-1942). Het zou tot 1939 duren voordat dit stuk met een duur van slechts vijf minuten — dat echter een zesstemmig mannenkoor en een enorm orkestraal apparaat vereist — voor het eerst zou worden uitgevoerd. Dat zal niet in de laatste plaats het gevolg zijn geweest van de genoemde structuur. Nog steeds is het een zelden gehoord stuk, en mede daardoor zeer welkom.

Russische en westerse invloeden
Tijdens het componeren stond Stravinski niet alleen nog nadrukkelijk onder invloed stond van de Russische traditie van met name Aleksandr Skrjabin (1872-1915), maar tevens van de uitzonderlijke westerling Claude Debussy (1862-1918), die zich in een brief van 1913 niet alleen positief over het werk heeft uitgesproken, maar tevens de voorspelling had gedaan dat het niet gemakkelijk zou zijn daarvoor een publiek te vinden, enerzijds vanwege de korte duur en daarnaast als gevolg van de zeer complexe structuur van de cantate.
Saillant detail is dat Stravinski ooit heeft verklaard deze tekst niet te hebben gekozen vanwege de inhoud, maar vanwege de klanken in de taal ervan.

Korte opera:  Mavra
Ter opening van dit Engelse Stravinski-concert staat een fragment uit de opera Mavra geprogrammeerd. Het werk stamt uit 1922 en is één van de eerste neo-classicistische werken van deze componist. Het libretto voor deze komische opera — die een duur van ongeveer 25 minuten heeft — stamt uit de koker van Boris Kochno (1904-1990), die daarvoor de tekst Het kleine huis in Kolomna uit 1830 van Aleksandr Poesjkin (1799-1837) heeft gekozen.
Hoewel Stravinski in de partituur heeft vermeld dat deze is opgedragen aan zijn voorganger Pjotr Iljitsj Tsjajkovksi (1840-1893), zijn er toch boze tongen die beweren dat Stravinski de negentiende-eeuwse Russische opera in Mavra op de hak heeft genomen, evenals het klassieke liefdesverhaal dat na de middeleeuwen veelal aan Romeo en Julia wordt gekoppeld. Verder is deze opera buffa opgedragen aan de schrijver Poesjkin en de componist Michai Glinka (1804-1857).
Tegelijkertijd kan men Mavra zien als een buiging in de richting van Russische auteurs — inmiddels ook te vangen onder het hoofdstuk Klassieken —, en daarnaast nog als een lichte satire op de (klein)burgerlijkheid.

Grootse muziek, klein in andere opzichten
Mavra heeft één bedrijf en kent slechts vier karakters, en in totaal zijn er vier nummers: twee aria’s, een duet en een kwartet. Het stuk maakt in alle opzichten een tamelijk gesloten indruk, en dat zou wel eens de oorzaak kunnen zijn geweest voor het ontbreken van succes bij de première, die in Parijs werd gegeven: een kleinschalig en intiem gebeuren op het grote toneel van de Opéra aldaar. Het nog weer vijf minuten kortere Renard van dezelfde toonkunstenaar werd eveneens die avond opgevoerd.
Dat was in het late voorjaar van 1922. Dirigent bij die gelegenheid was de Poolse Grzegorz Fitelberg (1879-1953), die evens als violist en componist naam had gemaakt.[1]
Stravinski zelf was overigens zeer tevreden over Mavra. Hij vond dat toen het beste wat hij had gecomponeerd. En dat zal hem lang zo zijn voorgekomen want altijd als iemand er laatdunkend over deed, werd de goede man woedend.

Compositie is gelijk de meester
Nu vereenzelvigen veel kunstenaars zich, al dan niet tijdelijk, met wat ze hebben gecreëerd, maar Stravinski had dat zeer nadrukkelijk, hetgeen ook  op te maken valt uit notities van andere muziekmeesters. Zo schreef Debussy na een ontmoeting met Stravinski dat deze over zijn composities sprak als “mijn Oiseu de feu”  en “mijn Sacre” zoals een verwend kind over zijn speelgoed spreekt. “Hij heeft iets van een jonge barbaar, die voortdurend zijn vingers in de neus van de muziek steekt,” noteerde de meester van Pelléas et Mélisande.
Drie jaar na de Parijse première, waarover collega-componist Eric Satie (1866-1925) zeer positief was, werd een Duitse versie te Kiel in première gegeven.

Het verhaal
Parasja — een rol, die wordt ingevuld door een sopraan — moet voor haar moeder — die door een mezzo wordt vertolkt [1] — op zoek naar een niewe kokkin. Zij engageert haar geliefde, de huzaar Vassili — hoe kan het anders: een tenor zingt die partij — voor die functie, maar moet zich daarvoor, althans uiterlijk, als van de vrouwelijken kunne, presenteren. Daarbij neemt hij de naam Mavra aan. Dat kan natuurlijk niet eeuwig goed gaan, en op een bepaald moment wordt deze Mavra/Vassili betrapt als hij zich aan het scheren is. Daarom slaat hij snel op de vlucht. Zo komen travestieten te pas.
__________

[1] Over de juiste datum van de première van Mavra en ook over de dirigent bestaan wat onduidelijkheden. Twee data worden genoemd: 18 mei 1922, onder leiding van Ernest Ansermet; en 3 juni van hetzelfde jaar, in dezelfde stad en hetzelfde operagebouw. Maar in die combinatie treffen we de naam Grzegorz Fitelberg aan. Ten slotte bestaat er ook onenigheid over de stembezetting: hier en daar wordt de moeder als mezzosopraan ‘ingezet’, elders is sprake van een alt, en is de mezzosopraan voorbehouden aan een buurvrouw, die eveneens in het verhaal is betrokken.
Dat zijn duidelijk zaken om enig verder (literatuur)onderzoek naar te doen en hierop in een later stadium, in deze kolom, nog eens nadere — om dan hopelijk de enig juiste — gegevens aan u (te kunnen) verstrekken.
____________
Afbeeldingen
1. Konstantin Balmont, auteur van de tekst die Stravinski aansprak vanwege de klanken. Portret uit 1905, geschilderd door Valentin Serov (1865-1911). Deze pasteltekening op papier valt te bezichtigen in Moskou’s Tretjakovskaja Galereja.
2. Boris Kochno, librettist voor Stravinksi’s Mavra.
3. Dirigent Grzegorz Fitelberg, de meest waarschijnlijke muzikale leider tijdens de première van Mavra.