Muziek als onverwoestbare wegwijzer naar het paradijs

Dagelijkse routine
Ook op 26 november 2003, de dag waarop ze honderd jaar oud werd, week Alice Herz-Sommer niet af van haar dagelijkse routine: na het ontbijt maakte ze haar woning in orde, en begon ze om half tien haar dagelijkse ochtendwandeling, exact zo lang als altijd: om precies tien uur zat ze aan haar piano en begon ze met de 24 Preludes van Johann Sebastian Bach.
Tot haar tweeënnegentigste levensjaar had ze het pianorepertoire compleet kunnen beheersen, ook al had ze toen reeds gedurende enige jaren al geen concerten meer gegeven. Vanaf die tijd begonnen haar wijsvingers een proces van verstijving te vertonen, met het gevolg dat ze enige tijd daarna voor het pianospel geen bijdrage ten gunste meer konden leveren. Ook nu liet de doorzettersnatuur zich niet kleinkrijgen, en begon ze een deel van haar repertoire opnieuw in te studeren, met slechts acht vingers. De muziek was gedurende haar gehele voorafgaande leven niet alleen een bron van kracht voor Alice Herz-Sommer geweest, maar ook als een religie en een toevluchtsoord, en dat moest zo blijven. Ze had immers — temidden van veel ellende en wanhoop, alsook ook in zeer direct levensbedreigende situaties — veelvuldig mogen ondervinden dat juist de muziek haar als wegwijzer naar het paradijs had gediend.

Uitzonderlijke compact disc
Alice Herz-Sommer is, ondanks het feit dat haar leeftijd inmiddels de magische grens van een eeuw heeft overschreden — en ze daarmee, althans in mijn optiek, de onsterfelijkheid heeft gerealiseerd —, haar lievelingsinstrument, de piano, tot op de huidige dag trouw gebleven: nog elke dag speelt ze. Nadat Reinhard Piechocki — die samen met Melissa Müller haar biografie heeft geschreven, welke enkele dagen geleden is verschenen (*) — het contact met de hoogebejaarde musicienne eenmaal had geconsolideerd, is hij erin geslaagd, opnamen te achterhalen van muzikale voordrachten, die Alice Herz in besloten kring had gegeven. De 23 stukken, die Piechocki voor de CD heeft uitgekozen, worden aaneen gepraat door de pianiste zelf, die hij enkele jaren geleden daartoe heeft weten over te halen.

Claude Debussy
Van de in totaal drieëntwintig composities, die Alice Herz-Sommer, van zes verschillende componisten, in ruim vijf kwartier op de compact disc voorstelt, zijn er zes van één van de aartsvaders van de twintigste eeuwse muziek: Claude Debussy (1862-1918), en dat is meteen de meest moderne muziek die ze hier laat horen. Ze begint met Papa Bach (1685-1750) en voert ons via Ludwig van Beethoven (1770-1827) en Franz Schubert (1797-1828) naar de in haar leven zo’n onvoorstelbare rol spelende Frédéric Chopin (1810-1849) en diens Etudes: van de 24 speelt ze er vijf. De overgang naar Bedrich Smetana (1824-1884) wordt opnieuw ingeleid door een paar herinneringen van de pianiste. Vier preludes, Reflets dans l’eau uit de ‘Images’ en als laatste L’isle joyeuse van Claude Debussy besluiten de voordracht uit twee eeuwen klaviermuziek.

Opnamen
Deze CD is samengesteld uit opnamen tijdens voordrachten in huiselijke kring, zoals Alice Herz-Sommer die veelvuldig heeft gegeven. De hier te beluisteren versie van de vijf Chopin-etudes stammen vermoedelijk uit de jaren zestig en zijn ter beschikking gesteld door de Duitse pianiste Edith Kraus (*1913), die in Jeruzalem woont en nog regelmatig telefonisch contact met haar vriendin Alice in Londen heeft. De resterende opnamen zijn beschikbaar gesteld door Amos Witztum. Die beiden hebben elkaar leren kennen bij één van de talrijke huisconcerten (Jours fixes), die Alice Herz ook in Jeruzalem heeft gegeven, op vrijdag- en op zaterdagmiddag, en deze klankrijke bijeenkomsten beschouwde als een voortzetting-in-de-geest van de muziekavonden in het ouderlijk huis te Praag, nu alweer bijna een eeuw geleden.

Oorgetuige
In december 1979, toen hij al drie jaar economie in Jeruzalem studeerde (tot 1986), klopte ook Amos Witztum op een zaterdagmiddag bij Alice Herz aan de deur. “Ongeveer een uur duurde het gezellige samenzijn bij koffie en thee, voordat Alice haar gasten naar de pianokamer verzocht en zelf aan de Steinway-vleugel plaatsnam. Men zat er niet alleen op de chaise longue en de weinige stoelen, maar ook op de vloer, als er niet voldoende zitgelegenheden beschikbaar waren. Van week tot week had ze een nieuw programma voorbereid, dat met een korte pauze in de regel bijna twee uur duurde. Alice speelde steeds uit het hoofd.”

Keuze
Het beschikbare materiaal, waaruit Reinhard Piechocki een keuze heeft gemaakt — meestal op banden van een eenvoudige taperecorder, en derhalve verre van de studiokwaliteit, die beschikbaar was voor professionele opnamen —, behelzen een representatieve doorsnede van het repertoire dat Alice Herz-Sommer gedurende haar leven als jonge vrouw en volwassene heeft begeleid. De digitale bewerking voor deze uiteindelijke CD-versie is gerealiseerd door Thomas Klapperstück, die tevens de cover heeft verzorgd.
Ein einzigartiges Dokument!

Alice Herz-Sommer spielt: Werken van J.S. Bach, Beethoven, Schubert, Chopin, Smetana en Debussy. Alice Herz-Sommer, Pianoforte. HS Records 2006. Prijs € 10,— (exclusief verzendkosten). Te bestellen bij Reinhard Piechocki, Dorfstraße 37a, D-18581 Kasnevitz, Telefaxnummer: 0049 38301 62238, of via de E-mail: reinhard.piechocki@t-online.de is dan het adres.

(*) Zie daartoe ons artikel van donderdag 21 september.

Afbeeldingen
1. Alice Herz-Sommer aan de piano, thuis in Londen. © Melissa Müller.
2. Claude Debussy; tekening van Jarko Aikens (1984); collectie Heinz Wallisch, tevens ©.
3. Voorzijde van de compact disc, die pas gereed gekomen is.

NASCHRIFT 14 NOVEMBER 2010:
In de nacht van zaterdag 13 op zondag 14 november werd in het BBC Three-televisieprogramma Russell Howard’s good news extra — waarin comedien Russell Howard op een geweldig-satirische wijze alles en iedereen, die ervoor in aanmerking komt, flink op de hak neemt, respectievelijk en passent de grond in boort — traditioneel stilgestaan bij het een iets groter onderdeel GOOD NEWS, waarin deze plaaggeest laat zien dat hij een diepgeworteld gevoel voor het fijnzinnige en uitzonderlijke van het leven heeft. Hij liet een fragment zien uit de recentelijk door BBC Four uitgezonden documentaire over Alice Herz-Sommer, die inmiddels 107 jaar oud is en nog dagelijks piano speelt in haar woning in Londen.
Een geëmotioneerde buurvrouw vertelde hoe geweldig het is dat er altijd weer mensen buiten blijven staan om te luisteren en vervolgens laten weten hoezeer de pianiste hen daarmee heeft verrijkt. Die voorbijgangers en, in veel grotere omvang, die buurvrouw, begrijpen hoe bevoorrecht zij zijn.
De pianiste zelf — met gelaatstrekken die meer laten zien dan alleen de gevolgen van haar leeftijd — memoreerde dat zij bleef doorspelen toen haar naasten werden vergast in Auschwitz, en dat ze daardoor in leven is gebleven en nog dankbaar is voor iedere dag.
“Muziek is,” zei ze — even peinzend — “God.”

Dat het de grootst denkbare atheïst niet past om zelfs maar te proberen Alice Herz-Sommer — nomen est omen — van die gedachte af te brengen, moge duidelijk zijn voor ieder die over gevoel en verstand beschikt. Die uitspraak is echter des te opmerkelijker daar deze wordt gedaan in de context van een leven dat door Auschwitz onomkeerbaar en op verpletterende wijze is aangetast. Doch Alice Herz-Sommer heeft — getraumatiseerd tot op het bot — het moffenbeestentuig de overwinning niet gegund. Ze is, als mens en als musicienne, ver uitgestegen boven de — eveneens begrijpelijke en terechte — uitspraak van zovele kunstenaars en andere wezens op twee benen dat Auschwitz de dood van God met zich heeft meegebracht.
Componisten en romanciers, dichters en beeldende kunstenaars, die allen individueel deze uitspraak rechtstreeks of met aangepaste bewoordingen hebben herhaald, respectievelijk nieuw leven hebben ingeblazen — door de vraag te stellen of het na Auschwitz nog zou kunnen: gedichten schrijven, componeren et cetera —, kunnen een antwoord krijgen als ze de moeite nemen het boek van Alice Herz-Sommer te lezen en/of alleen maar te luisteren naar haar eigen composities en haar pianospel.
Moge zij nog driemaal honderd en zeven jaar aan haar onschatbaar waardevolle bestaan toevoegen.
Wir verneigen uns in Ehrfurcht vor dieser großen Lebenskünstklerin.