Liefdesverklaringen — in versvorm, als aforisme en als brief

Met huid en haar
“Ich bin Dein! Nimm mich und verschlinge mich mit Essig und Olivenöl.” Dat schreef Anton Tsjechov (1860-1904) zo’n drieënhalf jaar voor zijn overlijden aan zijn geliefde, de actrice Olga Knipper (1868-1959), met wie hij nog in het huwelijk zou treden. Deze opvallende liefdesverklaring — die al dan niet bewust refereert aan het verlangen een beminde met huid en haar te verslinden — dateert van 28 december 1900 (oude tijdrekening). Tsjechov stuurde er twee weken later, op 11 januari 1901, een brief achteraan: “Du grausame, herzlose Frau, hundert Jahre ist es her, daß ich einen Brief von Dir bekommen habe. Was hat das zu bedeuten? (…)” Dan wijst hij erop dat het absoluut gemeen van Olga is, dat ze hem geen brieven schrijft — Tsjechov had het, simpel gezegd, zwaar van haar te pakken —, om na nog een paar zinnen te eindigen met: “Schreib, mein Täubchen….” Olga schrijft aan hem op 13 januari: “Mir fällt das Leben leichter, wenn Du mir schreibst.”
Zo is het altijd geweest en zo zal het nog wel een tijdje blijven: als verliefdheid eenmaal bezit van je heeft genomen, wil je steeds opnieuw een levensteken van het liefdesobject. In de dagen dat de geschreven mededeling eigenlijk de enige directe ‘lijn’ naar de geliefde was, zijn de speciale bodes en postbezorgers druk in de weer geweest.
Die teksten van Anton Tsjechov en zijn geliefde zijn enkele van de talrijke citaten uit een recente, Duitstalige verzameling van liefdesverklaringen, die zijn afgegeven in de laatste drie millennia. Diverse daarvan zijn oorspronkelijk in het Duits geschreven, andere zijn in, reeds bestaande, vertalingen in de bundel opgenomen.

Vanaf Lesbos
Al deze afzenders, die in de bundel bijeengesprokkeld zijn, hebben op geheel eigen wijze hun liefde aan de een of ander verklaard. Van hen is de dichteres Sappho (1) van het eiland Lesbos — nomen est omen! — de oudste die in deze bundel is opgenomen. De adressaat wordt niet genoemd, maar de inhoud van het gedicht geeft onmiskenbaar aan dat deze bedoeld is voor een heel speciaal wezen:

Daß du kamst war gut; mich verlangte so sehr nach dir,
hast das Herz mir gekühlt, das im Brande der Sehnsucht
stand.
Sei so viel mir gegrüßt wie die Tage der Zeit an Zahl,
seit von uns du dich trenntest . . .

Via tal van grootheden, voornamelijk uit de wereld van de kunsten en cultuur — wier teksten we hier grotendeels zullen overslaan omdat de meesten buiten het ‘gezichtsveld’ van dit weblog vallen — belanden wij in de laatste decennia van de negentiende eeuw.

Bekende namen anno toen
Vanzelfsprekend komen we in die ruim tweeënhalf duizend jaar, en vooral in de laatste drie eeuwen, de zeer grote namen — van dichters en denkers, van musici en andere uitzonderlijke wezens van de menselijke soort — ook hier opnieuw tegen: Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) en Heinrich Heine (1797-1856), Baron Montesquieu (1689-1755) en Alfred de Musset (1810-1857), Gustave Flaubert (1821-1880), naast John Keats (1795-1821) en Robert Browning (1812-1889), evenals George Bernard Shaw (1856-1950), Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791), Carl Maria von Weber (1786-1826), Robert Schumann (1810-1856) en Alban Berg (1885-1935).
Rond 1900 zijn er eveneens veel liefdesverklaringen afgegeven in diverse vormen — zo verschillend als er mensen zijn, is wel eens gezegd. Uit het laatste decennium van de negentiende eeuw vinden we Oscar Wilde (1854-1900), die met twee teksten, speciaal aan en voor zijn geliefde ‘Bosie’ (Lord Alfred Douglas) is vertegenwoordigd.
Evenals in lang vervlogen tijden is het fenomeen liefdesverklaring ook in onze dagen nog een bestendig element, al worden er steeds minder via de klassieke wegen van de bode en de postdienst, of via een kattebelletje onder de schoolbank, doorgegeven, maar worden er gestadig meer door middel van de wat modernere, elektronische media en/of met behulp van andere telecommunicatie verzonden.

Anthologieën
Liefdesverklaringen zijn geuit zolang er mensen zijn, doch pas sedert deze wezens hebben geleerd een taal te spreken, is het mogelijk geworden zo’n uiting anders gestalte te geven dan uitsluitend via baltsgedrag, en deze te verbaliseren, al dan niet in prachtige beelden. Weliswaar kleiner, maar nog altijd ruim, is het aantal mensen dat erin is geslaagd via een geschreven tekst het verterende, tijd, energie en slaap rovende, gevoelen zodanig — dat wil zeggen in de juiste dosering — aan het papier toe te vertrouwen dat zo’n tekst ook nog eens voor een buitenstaander een openbaring kan zijn.
Hoewel tal van liefdesverklaringen, objectief gezien, wellicht inadequaat zijn, worden deze desondanks heel dikwijls door de adressaat begrepen en op de juiste waarde geschat. Met de ontwikkeling der cultuur is de vorm van de liefdesverklaring veelvuldig aangepast aan de mode: via een bloemrijke, poëtische brief of in de vorm van een gedicht, of wat daarvoor moet doorgaan. Niet een iegelijk ‘spreekt de blomme een tale’.
In de loop der tijden zijn er flink wat verzamelingen aangelegd: van bundels met de mooiste liefdesgedichten aller tijden — niet alleen in de eigen taal van de redacteur, maar heel dikwijls met bijdragen uit diverse andere talen, zij het meestal vertaald — alsmede bundels met de mooiste liefdesbrieven, of een bloemlezing als Anthologie de l’amour sublime van Benjamin Péret uit 1956, waarvan de inhoud ook 23 eeuwen bestrijkt: van Apollonios van Rhodos (2) tot en met de Franse dichter, zanger en acteur Léo Ferré (1916-1993) die, als gevolg van diverse optredens vanaf medio jaren zeventig, ook in ons land geen onbekende was.
Zijn inleiding begint Benjamin Péret (3) met: “De tout temps, l’amour, même considéré sous son aspect le plus élémentaire, a été l’axe de la via humaine. Il le demeure, qu’il soit source d’exaltation et de lyrisme ou sublimé au plus haut degré jusqu’à perdre tout contact direct avec l’homme pour acquérir une signification cosmique ou prendre une valeur mystique.”

Prille liefde
Lyrisch geuite liefdesverklaringen zijn veelal gebonden aan de periode van verliefdheid, en veel minder vaak slaagt men erin — al dan niet over en weer — het niveau van de beginjaren te handhaven. Een uitzondering op die stelling vormt de Franse dichter Paul Eluard, die aan zijn vroegere echtgenote Gala schreef dat zij voor hem de lucht was om te ademen, en dat haar aanwezigheid voor hem als een kersentak was.
Albert Einstein (1879-1955) schreef in augustus 1900 aan zijn latere wederhelft Miléva Marić: “Wie hab ich nur früher allein leben können, Du mein kleines Alles. Ohne Dich fehlt mirs an Selbstgefühl, Arbeitslust, Lebensfreude — kurz ohne Dich ist mein Leben kein Leben.” . . . Zodra de hormonen sterk opspelen, komt het verstand meestal niet (meer) te voorschijn, en gebeurt het niet zelden dat iemand die aan verliefdheid lijdt voor haar of zijn omgeving een irritant, of zelfs een ondraaglijk, element wordt. De Duitse uitdrukking schwärmerisch is dan veel te zwak om de pijnlijke hoogdravendheid enigermate te kwalificeren. Ondanks het feit dat het gevoel eindelijk te leven, heel sterk wordt, is en blijft verliefdheid uiteraard wel een vorm van gekte, hetgeen wordt bevestigd door de actrice Adele Sandrock (4) in één der vele mededelingen aan haar vriend Arthur Schnitzler (5): “»Überhaupt« habe ich Dir zu sagen! Daß ich Dich wahnsinnig liebe!”

De liefde verklaard
In het Nawoord bij hun verzameling Liefdesverklaringen schrijven de beide redactrices, Ulrike Ehann en Rosemarie Mailänder, dat de liefde alles verandert en omverwerpt. Een mens die ons hart raakt, zet ons leven op de kop en wordt het middelpunt van onze wereld. Haar of hem willen we onze liefde verklaren.
Tot zover is er niets op hun tekst aan te merken. Dan melden zij echter dat het begrip Liebes-Erklärung eigenlijk maar een vreemd woord is. “Alsob man die Liebe erklären könnte! Sie ist weder das Ergebnis einer Gleichung, noch läßt sie sich in eine Formel passen, und gerade das macht ja ihren Zauber aus.” Maar wat is dat nu? Heeft het Duitse verbum erklären dan niet ook, net als het Nederlandse werkwoord verklaren, flink wat verschillende betekenissen? Bij ons heeft het begrip eveneens de waarde van uitleggen: een mening of bedoeling wordt duidelijk gemaakt. (6) En heel speciaal als onderdeel van de zevende betekenis meldt Van Dale ook nog: zich verklaren, als de toevoeging ‘pregnant’ van toepassing kan zijn. En juist van de liefde die men met nadruk wil verklaren, kan het voorkomen dat een mens niet alleen figuurlijk behoorlijk ‘vervuld’ is (lees: er helemaal vol van is), maar tegelijkertijd, of heel snel daarna, ook nog zodanig dat in bepaalde situaties één van de beide partijen — juist als gevolg van die specifieke liefdeshandelingen — pregnant (in de medische betekenis van zwanger) raakt. Men zij derhalve gewaarschuwd!
De weg van Ik naar Gij, met een buiging dezerzijds in de richting van Martin Buber (7) wordt dan maar al te graag afgelegd.

*****

(1) Sappho leefde van ongeveer 620-570 vóór onze jaartelling; haar precieze geboortedatum is niet bekend, maar ligt ergens tussen 630 en 612, haar sterfdatum is evenmin exact bekend, maar ligt rond 570.

(2) Apollonius beschreef de befaamde Argonautensage, en was een kwart eeuw, tussen 270 en 245 vóór onze jaartellingen leider van de vermaarde bibliotheek van Alexandrië.

(3) Benjamin Péret (1899-1959): Frans dichter en surrealist, die veel heeft gewerkt met de colega-dichters Octavio Paz (1914-1998) en André Breton (1896-1966) en op die beiden sterke invloed heeft uitgeoefend.

(4) Adele Sandrock (1863-1937) was een Duits-Nederlandse toneelspeelster; wier leven zich symmetrisch rond 1900 afspeelde; zij heeft flink wat brieven en aanverwante schrifturen met haar vriend uitgewisseld, die gebundeld in 1975 zijn verschenen. Sommige uitingen daarin zijn kinderlijk hyberbolisch.

(5) Arthur Schnitzler (1862-1931) was eerst arts, maar later leefde hij als ongebonden schrijver van vooral toneelstukken en novellen. (Hij komt later dit jaar uitgebreid in dit weblog aan bod.)

(6) In Duden — Das große Wörterbuch der deutschen Sprache, wordt in de definitie van het woord erklären eveneens als betekenis gegeven: äußern, [offiziell] mitteilen, sagen. In de tekstvoorbeelden vinden we: Er hat sich ihr erklärt: hat ihr seine Liebe offenbart.
De dames redacteuren hadden de verleiding moeten weerstaan, te doen alsof Erklärung slechts één betekenis zou hebben, want vanzelfsprekend weten zij beter!

(7) Martin Buber (1878-1965) was een Joodse, Oostenrijks-Israëlische godsdienstfilosoof. Hij werd heel bekend door zijn Chassidische Legenden. (Zie daartoe onder meer de komende afleveringen van onze reeks Het Jiddisch.) Hij schreef onder meer het boek Ich und Du (1924), dat in het Nederlands Ik en Gij heet.

*****

Du bist mein Leben, meine Welt — Liebeserklärungen für 1001 Nacht. Herausgegeben von Ulrike Ehmann und Rosemarie Mailänder. 144 pag, paperback, Originalausgabe, Deutscher Taschenbuch Verlag, München, 2006; ISBN 3-423-208899. Prijs € 4,95 (in Duitsland en in Amsterdam uitsluitend bij Boekhandel Die Weisse Rose).

*****

Afbeeldingen
1. Olga Leonardovna Knipper (hier in 1919), geliefde en latere echtgenote van de Russische schrijver Anton Pavlovitsj Tsjechov.
2. Sappho, de dichteres van het eiland Lesbos; antiek Griekse buste met de inscriptie ΣΑΠΦΩ ΕΡΕΣΙΑ (Sappho, de Eresische).
3. Lord Alfred Douglas (Oscar Wilde’s geliefde ‘Bosie’: 1870-1945).
4. Adele Sandrock, Duits-Nederlandse actrice en geliefde van Arthur Schnitzler.
5. Omslag van de dtv-bundel met Liebeserklärungen.