Successen en schandalen
Zaterdagavond 26 mei zal de Nederlandse omroeporganisatie Radio 4 in het avondprogramma NPS Opera live een rechtstreekse uitzending verzorgen vanuit het Muziektheater in Amsterdam [1] van de opera Die Gezeichneten uit 1918 van de Oostenrijkse componist Franz Schreker (1878-1934). Het is één van de vier muziekdrama’s waarmee Schreker schandalen heeft veroorzaakt, en die hem nog meer in het middelpunt van veler belangstelling hebben gerukt dan al de successen van de daaraan voorafgegane Pantomime Der Geburtstag der Infantin (1908 — naar een sprookje van Oscar Wilde) en Der ferne Klang (1912). Al met al bleef Schreker tot aan de Tweede Wereldoorlog een van de toonaangevende componisten in het openbare muziekleven, en qua aantal opvoeringen stond hij nog hoger aangeschreven dan de in die tijd zeer populaire Richard Strauss (1864-1949).
Pathologische erotiek als inhoud
Enkele van zijn werken, die in de tijd van de nationaal-socialistsche overheersing met het volstrekt kunstvijandige klimaat, of sterk te lijden hebben gehad, zoals Der Schmied von Gent (1932), of zelfs geen schijn van kans maakten, wat het geval was met Christophorus (1924-27), kregen pas ver na Schrekers overlijden — in het laatste geval eerst in 1978 — een openbare uitvoering.
Het feit dat Schreker als componist bepaald ‘eperimentierfreudig’ was, leverde een regelmatig wisselende klankrijkdom op. Had hij met Der ferne Klank nog laten horen hoe zeer hij op dat moment met expressionistische klankkleuren in de weer was, niet zo lang daarna had hij zich overgegeven aan een Wagneriaanse sfeer, en nog weer later heeft hij opnieuw toch wat meer vooruitstrevende elementen in zijn muziek verwerkt, zoals Strauss dat in zijn vroege eenakters reeds had gedaan. In Schrekers laatste muziekdrama’s heeft het strakke neo-classicisme de overhand. Dat Schreker in zijn opera’s de muzikale Jugendstilvormen combineerde met een gewaagde inhoud, die pathologische erotiek en seksualiteit niet schuwde, heeft hem tot een object
van groot belang gemaakt voor degenen die zich, uit hoofde van hun beroep of uit pure belangstelling, met opvallende tendensen in de cultuurhistorie — van vooral de periode rond 1900 — (hebben) bezig(ge)houden.
Die Gezeichneten
De tekst voor deze opera schreef de componist zelf waarbij Hidalla [2] van Frank Wedekind (1864-1918), model heeft gestaan, al was deze oorspronkelijk bedoeld voor een muziekdrama van Alexander von Zemlinsky (1871-1942), die hem heel nadrukkelijk had verzocht om een tekst, die tot inhoud ‘de tragedie van de afzichtelijke man’ moest hebben. Eenmaal daarmee bezig, besloot Schreker de tekst voor een eigen opera te gebruiken, en Zemlinsky componeerde vervolgens een opera op min of meer toch hetzelfde thema in Die Geburtstag der Infantin, welke bij Schreker als pantomime voorkwam.
Direct na de première leidde het succes ertoe dat de opera snel in München, Wenen en Berlijn, alsook in tal van andere Duitse steden werd opgevoerd. Doordat Die Gezeichneten in 1933 in de mofse ban werd gedaan, raakte het eerst in vergetelheid, maar in 1979 is het weer tot een opvoering gekomen in een veelbesproken, doch ook zeer omstreden, versie van Hans Neuenfels, met Michael Gielen als dirigent.
De handeling
Het gebeuren speelt zich in deze opera in drie bedrijven af in het zestiende eeuwse Genua. Het gaat daarbij om een driehoeksgeschedenis tussen de schilderes Carlotta, dochter van de burgemeester van de stad, die hartpatiënte is, en de rijke, maar misvormde graaf Alvino — die aan de stad een eiland der lusten, dat hij Elysium noemt en dat in het beste geval een kunstmatig paradijs kan zijn, cadeau wil doen — en als Dritter im Bunde de schone jongeling, graaf Andrea Tamare.
Graaf Alvino heeft ongeveer de helft van zijn vermogen besteed aan de inrichting van een onderaardse tot liefdesnest voor de rijke edelen, die de Genuese jongedochters meetronen om aldaar de liefde te bedrijven en orgieën te vieren. Maar sinds die ‘inrichting’ een feit geworden is, wordt de graaf gekweld door zijn geweten, en daarom wil hij het geheel aan de burgerij schenken. De jonge edelingen die van zijn plan op de hoogte zijn, willen dat verhinderen, omdat ze hun geheime plek waar ze ongestoord de liefde kunnen bedrijven, dreigen kwijt te raken, en dat hun gedragingen aldaar openbaar zullen worden. — Denn alle Lust will Ewigkeit, will tiefe, tiefe Ewigkeit. — Daartoe willen ze graaf Tamare inschakelen, maar die heeft andere zorgen: hij is verliefd geworden op een knappe jongedame, maar hij weet niet wie ze is. Maar zoals het toeval dikwijls speelt, ziet hij haar een paar dagen later in gezelschap van de burgemeester van de stad en beseft hij dat zij diens dochter is. Dat vormt de inleiding tot een hele reeks van gebeurtenissen, die in de doorgecomponeerde vorm van deze opera aan bod zullen komen. Uiteindelijk geeft Carlotta zich aan Tamare, en dat zet het proces van afgunst, jaloezie en gekte pas goed in gang. Alvino steekt de jonge graaf neer en wordt krankjorum van verbijstering als Carlotta zich daarop van hem afwendt. Al deze protagonisten zijn door die éne handeling tot Getekenden voor altijd geworden.
Hoe zei Bertolt Brecht dat nog maar zo mooi? — Die Liebe dauert oder dauert nicht, an dem oder jenem Ort (in de Dreigroschenoper).
Uitvoerenden
De uitvoering die u via de radio zaterdagavond kunt beluisteren, is een voorstelling van de Nederlandse Opera die om 19:00 uur in het Muziektheater in Amsterdam wordt gegeven. De rol van de schilderes Carlotta Nardi wordt gezongen door de sopraan Jeanne-Michèle Charbonnet; graaf Alvino Salvago wordt toevertrouwd aan de tenor Gabriel Sadé; de
figuur graaf Andrea Vitelozzo Tamare krijgt gestalte in de bariton van Scott Hendricks. Verdere kleinere rollen zullen eveneens zo goed mogelijk worden bezet. Het Koor van de Nederlandse Opera en het Concertgebouworkest staan onder leiding van Ingo Metzmacher.
Er is een sterk bezet orkest vereist met zestig strijkers (16, 14, 12, 10, 8), 3 fluiten, piccolo, 3 hobo’s, Engelse hoorn, 3 klarinetten, bassethoorn, basklarinet, 2 fagotten, contrafagot, 6 hoorns, 4 tromopetten, 3 trombones, tuba, pauken, slagwerk, glockenspiel, xylofoon, klokken, celesta, piano, 2 harpen. Er is sprake van een Bühnenmusik, doch de componist heeft aangegeven dat deze uit het orkest kan worden samengesteld.
___________
[1] Er volgen in het Muziektheater in Amsterdam nog uitvoeringen van deze opera: een avondvoorstelling op woensdag 30 mei en op zondagmiddag 3 juni en vervolgens weer twee avondvoorstellingen op woensdag 6 en op zaterdag 9 juni.
[2] Hidalla, oder Karl Hetmann der Zwergriese is een toneelstuk van Frank Wedekind uit 1904.
___________
Afbeeldingen
1. Componist Franz Schreker (1878-1934).
2. Poster van De Nederlandse Opera voor Die Gezeichneten.
3. Scene uit de opvoering door DNO van Die Gezeichneten.
4. Dirigent van De Nederlandse Opera: Ingo Metzmacher.