De Finse kunstenaar Axel Gallén speelde rond 1900 een belangrijke rol in het ontstaan van de nationale romantiek in zijn land. Dit was een beweging die oude geschiedenissen, legenden en taalresten samenvoegde (en er hier en daar wat bij creëerde) om tot een eigen Finse identiteit te komen, los van de Russische onderdrukking die daar in die tijd ervaren werd. Gallén droeg met zijn schilderijen bij aan de verheerlijking van het Karelische landschap dat mede daardoor een mythische status kreeg. Hij illustreerde bovendien de verhalen van de Kalevala, een boek waarin al deze ‘eigen’ cultuur een plek had gevonden. Zijn werk wordt tegenwoordig tot de Finse bijdrage aan de jugendstil gerekend.
Over dat werk wil ik het nu echter niet hebben. Wat recent mijn aandacht trok, was de ontdekking dat hij tweemaal een versie van zijn schilderij ‘Ad astra’ heeft gemaakt. De titel is een afgeleide van de Romeinse uitdrukking ‘Per aspera ad astra’, wat zoveel betekent als, ‘door de moeilijkheden, naar de sterren’.
Wanneer we ‘Naar de sterren’ in ogenschouw nemen, zien we een meisje/jonge vrouw die tot aan haar romp in golvend water staat en haar armen gespreid heeft in een gebaar dat overgave lijkt uit te drukken. Bepaald indrukwekkend is de oogopslag die opwaarts is gericht, en een uitdrukking heeft die zich moeilijk laat omschrijven. Dit alles is gesitueerd voor een avondlucht met sterrenbeelden en een enorm grote maan die schuin achter de gestalte staat, en daardoor een nimbusachtig effect geeft. Gallén schilderde dit werkstuk in 1894, in zijn symbolistische periode, en het mag tot een van zijn indrukwekkendste voortbrengselen worden gerekend. Kennelijk zag hij dit zelf ook zo, want in 1907 maakte hij dit schilderij nog eens.
Het is boeiend om je in de beweegredenen daartoe te verdiepen. Was hij minder tevreden over de oorspronkelijke, technische uitvoering? En wilde hij het met z’n verder ontwikkelde vaardigheden nu beter doen? Dat zou een verklaring kunnen zijn.
De nieuwe versie is inderdaad mooier, strakker, gelikter. De sterren zijn overtuigender. In de eerste versie lijken er de resten van een eerder schilderij door de waterpartij heen te schemeren. De voor de maan gestrekte arm lijkt in de nieuwe versie meer diepte te hebben. De maan zelf is meer rond en daardoor geloofwaardiger. Wat echter het meest in het oog springt zijn de stigmata die in de tweede versie in de handpalmen zijn aangebracht.
Met deze twee simpele maar schokkende toevoegingen krijgt het werkstuk ineens een heel andere en diepere lading dan zijn bijna-dubbelganger. Zijn de stigmata bij deze vrouw ontstaan vanuit identificatie met de gekruisigde Christus of onderging ze zelf dit gruwelijke lot? De eerste golf van vrouwenemancipatie rolde juist door Europa in die tijdsperiode en dat leidde tot veel tegenreacties. Moet ‘Ad astra 2’ wellicht geïnterpreteerd worden als de verbeelding van een vorm van vrouwenhaat (er werden in die tijd meer gekruisigde vrouwen afgebeeld) of juist als een twijfelachtige vorm van emancipatie?
Het werkstuk roept veel vragen op en wint daardoor aan diepte. Een van die vragen is bijvoorbeeld wat er in de tussen de beide werkstukken verstreken dertien jaar mogelijk met Gallén zelf is gebeurd, wat deze ‘wrede’ versie kan verklaren. Wie de schaarse biografische gegevens beziet die er te vinden zijn, komt bij twee feiten uit die daar wellicht een rol in hebben gespeeld.
1- ‘Ad Astra 1’ stond in 1894 aan het begin van Galléns kunstzinnige carrière, die daarna tot een razendsnelle ontwikkeling kwam en de erkenning kreeg die hij verdiende. Eén bron vermeldt dat het werkstuk diende als altaarstuk bij de doop van zijn kinderen.
‘Ad Astra 2’ werd vervaardigd in 1907, het jaar waarin hij er voor koos om zijn naam te wijzigen, te ‘verfinsen’ van Axel Gallén naar Akseli Gallen-Kallella.
Was het misschien de opzet om die nieuwe levensfase ook onder de invloed te plaatsen van hetzelfde Ad Astra-gesternte dat hem in de eerste periode zo goedgunstig was geweest? Of speelde er nog iets anders mee?
2- In de winter van 1894/95 vertoefde Gallén in Berlijn in verband met de expositie van zijn werk in die stad, samen met dat van Edvard Munch. In maart ontving hij er een telegram met de mededeling dat zijn oudste dochtertje Imphi Marjatta aan difterie was overleden.
Vanaf toen schijnt zijn werk een rauwer en een meer agressief karakter te hebben gekregen.
‘Per aspera ad astra’.