Bijzondere taalgevoeligheid
Toen Georg Büchmann in 1884 overleed, was hij weliswaar nog maar 62 jaar oud, doch kon hij bogen op een rijk en vervuld leven. Na studies theologie, archeologie en filologie was hij reeds als drieëntwintigjarige te Erlangen gepromoveerd op de karakteristieke verschillen tussen de Germaanse en de Slavische taalstammen. Van jongs af aan had hij een speciale gevoeligheid voor taal aan de dag gelegd, die ertoe heeft geleid dat hij zich meer en meer in die thematiek is gaan ontwikkelen. Na enige tijd was hij in staat om de grote werken uit de wereldliteratuur in de oorspronkelijke taal te lezen. Naast zijn moedertaal Duits beheerste hij de klassieke talen Hebreeuws, Grieks en Latijn, de moderne talen Engels en Frans en daarnaast Italiaans, Spaans, Pools, Deens en Zweeds.
Voordrachten als basis
Die enorme kennis van de thematiek, in combinatie met zijn geweldige belezenheid zorgde ervoor dat hij zich steeds verder
ging verdiepen in het fenomeen van de Europese citatenschat. Dat leidde er weer toe dat hij in 1863 een voordracht hield over Vervalste Citaten en een jaar later over Terloopse Citaten. Dat laatste referaat, gehouden in Berlijn, had tot gevolg dat Verlagsbuchhändler Friedrich Weidling [1] contact met hem zocht en het verzoek deed, zijn referaat verder uit te bouwen en de resultaten ervan in een boek aan een veel groter publiek beschikbaar te stellen. Georg Büchmann was niet alleen een harde, maar ook uiterst snelle werker, en zo kon nog in hetzelfde jaar het door Weidling beoogde boek van de persen rollen. Geflügelte Worte. Der Zitatenschatz der Deutschen kreeg het als titel. Dat was toch enigszins vrijblijvend, aangezien het begrip gevleugeld woord in die dagen niet de dezelfde vlag was voor de te dekken lading, zoals dat inmiddels alweer enige tijd het geval is.
Homerische oorsprong
De oude dichter Homerus — enerzijds als blind gepostuleerd, anderzijds als nimmer existent geweest zijnde, want aan de 
zeer rijke fantasie van latere Grieken ontsproten — wordt verantwoordelijk geacht voor de allereerste betekenis van het begrip gevleugeld woord. Deze zou dit hebben toegepast als vaste uitdrukking voor woorden en zinnen, die van de mond des dichters naar het oor van de toehoorder zouden ‘vliegen’. Ongeveer twee millennia daarna zou het begrip in de Duitse literatuur opnieuw opduiken. Heinrich von Meißen [2] heeft het fenomeen spreekwoord met het adjectief flügges aangeduid.
Toen Büchmanns boek eenmaal was uitgekomen, zou hij zich gaan bezinnen op een exacte definitie voor het door hem gepostuleerde begrip, maar pas in de latere edities, kort voor zijn overlijden in 1884, heeft hij het begrip gevleugeld woord bedacht met de volgende kwalificatie: “Geflügelte Worte sind einem Urheber zuzurechnen, sie sind allgemein bekannt und werden wie Sprichwörter benutzt.” Daarmee had hij echter een begin gemaakt met een ruimer uitgevallen vlag voor een lading, die niet alleen ruimer was door alles wat Büchmann zelf in zijn verzameling had opgenomen, maar eveneens als gevolg van het allengs omvangrijker worden van de reeds door de oorspronkelijke auteur rijkelijk voorziene schatkist.
Eigentijdse visie
De oorspronkelijke Büchmann, zoals het boek aanvankelijk alleen in ‘de wandelgangen’ werd genoemd, maar allengs ook officieel ging heten, is inmiddels een lang leven, van bijna één en een kwart eeuw beschoren. Het werd steeds opnieuw van
— gezien de omvang, relatief geringe — aanpassingen voorzien, en dat is doorgezet tot in de nieuwste editie van 2004, die in december van dit jaar in een goedkope, zeer handzame editie is verschenen. Toen Büchmann honderd jaar werd, is er een speciale Jubileum-editie gerealiseerd, die een extra ruime verspreiding heeft gekregen doordat enkele Duitse boekenclubs het werk in hun aanbieding hebben opgenomen.
Volgens de bewerkers van de nieuwste uitgave wordt heden ten dage onder het begrip gevleugeld woord verstaan:
— een uitspraak waarvan de gebruiker zich bewust is dat deze een door iemand anders voor het eerst gepostuleede formulering ten beste geeft.
— dat het gebruikte begrip wijdverbreid is — en daarmee in brede kringen wordt begrepen — en deel van ons taalbewustzijn is.
— dat het oorspronkelijke gebruik of de afkomst anderszins aan te wijzen valt.
Ook als het gebruik van een woord of citaat in overdrachtelijke zin geschiedt, kan en mag dat als gevleugeld woord worden beschouwd. Niet iedereen die dat doet, zal zich echter direct een voorstelling kunnen maken van datgene wat als taalbewustzijn, en eeen eventuele opname daarin, nu precies zou moeten of kunnen inhouden.
Verschillende verschijningsvormen
Datgene wat als gevleugeld(e) woord(en) wordt voorgesteld, heeft niet altijd dezelfde verschijningsvorm. In grote lijnen vallen er drie verschillende uitingen vast te stellen: een complete zin — dus met onderwerp, werkwoordsvorm, etcetera — 
en de bewerkers van de laatste editie geven daarbij het voorbeeld “Mars regiert die Stunde.” Ook is er de vorm van een gedeeltelijke zin — maar dan zonder werkwoordsvorm — zoals “De dans op de vulkaan.” Een gevleugeld woord dat ook in niet meer dan één begrip wordt gebruikt, vinden we ook in teksten van de oudheid tot de huidige dag. Iemand met een bepaald gedrag dat als verraderlijk wordt ervaren, wordt dikwijls bedacht met een persoonsnaam: Judas. Iemand, die veel voor kunst doet, onder meer met geld, krijgt de naam van de oude Romein Maecenas toebedeeld, en als veelgebruikte begrippen uit het laatste kwart van de twintigste eeuw zijn de woorden glasnost en perestrojka, welke beide uit de koker van de Rus Michail Gorbatsjov [3] stammen.
Het feit dat die naam wordt genoemd in verband met de nieuwste editie van Büchmann geeft al aan dat het boek qua inhoud niet is blijven steken in het jaar van verschijnen van de eerste versie. Ook tussen die gebeurtenis en het overlijden van Georg Büchmann twintig jaar later is er bij elke nieuwe druk wel iets aangepast. De aanvankelijke omschrijving van het begrip gevleugeld woord bevredigde de auteur zelf ook niet en zo bleef hij zoeken naar een beter afbakenend begrip. Tien jaar na het verschijnen van de eerste druk kwam de achtste uit, en daarin verklaarde de auteur al dat er toch heel wat uitdrukkingen de ronde deden, die niet aan een bron konden worden gekoppeld. Nog diverse keren heeft hij zijn ideeën dienaangaande aangepast, evenals de inhoud van het boek zelf, ingegeven door de toestanden en
gebeurtenissen in het dagelijks leven. De dertiende druk in de herfst 1882 was de laatste versie voor welke Büchmann zelf verantwoordelijkheid droeg. Toen was hij inmiddels van mening dat de inhoud van het boek de beste verklarig kon leveren voor het niet bepaald eenzijdige begrip gevleugeld woord.
Afwijkend systeem
Wat was er toch zo nieuw aan de Büchmann, nu ruim 140 jaar geleden. Zolang er werd geschreven, waren er verzamelaars geweest van spreekwoorden en zegswijzen, waarbij in eerste instantie veelal wordt gedacht aan de oudste anthologie van de westerse wereld, welke ruime bekendheid geniet onder de verzamelnaam Bijbel (naar het meervoud van één der twee meest bekende Griekse woorden voor boek: βιβλιον meervoud βιβλια), en meer in het bijzonder aan het daarin voorkomende Boek der Spreuken van Salomo. Enkele eeuwen later deden ook enkele Romeinse verzamelbundels de ronde en tegen het einde van de Middeleeuwen was de internationaal vermaarde humanist, de Rotterdammer Desiderius Erasmus, degene die de bekendste verzameling van die tijd heeft aangelegd.
Hoewel het boek zelf reeds een aanpassing was ten opzichte van eerder verschenen verzamelingen van spreekwoorden en zegswijzen, doordat Büchmann aan de gebruikte uitdrukkingen een bron aan heeft verbonden, heel direct of qua richting. Op dat punt heeft het boek tot op de huidige dag een afwijkend systeem toegepast ten opzichte van het merendeel der verzamelingen, waarin hele reeksen spreekwoorden, uitdrukkingen en gezegden maar lukraak achter elkaar worden gezet.
Aanpassingen
Daarmee is bewust gekozen voor een zo goed mogelijk gestructureerde kennis, en daarmee heeft Georg Büchmann het zijne bijgedragen tot verder stabiliseren en uitbreiden van een basiskennis, die van onschatbare waarde is gebleken voor de verdere geestelijke ontwikkeling van de mens van toen. Hoewel het standaardwerk niet alleen in de loop van bijna anderhalve eeuw zeer veel aanpassingen heeft ondergaan, mag het nog steeds gelden als van doorslaggevende betekenis — en dient het ook nog steeds als zodanig — in gevallen van twijfel omtrent een citaat en de oorsprong daarvan. Lange tijd kon men ook werkelijk indruk maken door uit Büchmann te citeren. Daar is echter in de loop van de twintigste eeuw met rasse schreden verandering in gekomen. Werden de beide eerste decennia nog gekenmerkt door de nawerking van de negentiend eeuw en vervolgens door ‘de grote oorlog’, en kwam er in de woelige tijd tot en met de Tweede Wereldoorlog ook nog niet zoveel verandering in de verhoudingen tussen de bevolkingsgroepen onderling, werd dat na de grootste crisis der geschiedenis wel anders, mede door het Duitse Wirtschaftswunder — een gevleugeld woord overigens, dat door de tweede bondskanselier van Duitsland, Ludwig Erhard, werd gepostuleerd — waarin zeer hard en in ijltempo werd aangepakt. Hogere ontwikkeling was niet alleen meer voor de adel en de gegoede middenstand en de betere burgerij, maar voor iedereen beschikbaar geworden met alle gevolgen van de daaraan verbonden kennis. Ook de opvattingen over wat wel en wat niet (meer) als literatuur mag gelden, gingen steeds verder uiteen.
Boektitel als gevleugeld woord
Doordat die Büchmann over zo’n grote taalkennis bezat, ligt het voor de hand dat veel passende begrippen uit die eerder genoemde talen in het boek zijn opgenomen, al zoeken we vergeefs naar Nederlandse uitdrukkingen en zegswijzen. Daar staat echter tegenover dat er zo intens veel is dat wij in dezelfde of in bijna identieke vorm kennen. Dat geldt in ieder geval voor de eerste honderd pagina’s waarin wijsheden uit de Bijbel zijn opgenomen, die wij in het Nederlands eveneens als gevleugeld woord of spreuk kennen.
___________
[1] Friedrich Weidling (1821-1902), eigenaar van de Haude und Spenersche Buchhandlung.
[2] Heinrich III (ca. 1215-1288), markgraaf van Meißen, later als Heinrich IV ook markgraaf van de Lausitz; landgraaf van Thüringen en paltsgraaf van Saksen. Hij stamde uit het Huis Wettin. Hij droeg als bijnaam Frauenlob.
[3] Michail Gorbatsjov (geb. 1931) zorgde als partijleider in de Sovjetunie voor verstandige openingen naar het westen, en van hem stammen niet alleen de twee genoemde begrippen die uit één woord bestaan, maar eveneens het begrip “het gemeenschappelijke Huis Europa”. Dat laatste had betrekking op zijn zeer persoonlijke ideeën met betrekking tot de eenwording van de beide Duitslanden.
___________
Der grosse Búchmann — Geflügelte Worte von Aristoteles bis Zappa.
Bearbeitet und aktualisiert von Jürgen Bolz und Claudia Krader.
640 pag., paperback in de reeks Knaur Taschenbücher.
Knaur Taschenbuch Verlag, München, december 2007.
ISBN 978-426-78060-2. Prijs € 8,95 (deze geldt in geheel Duitsland,
maar ook in Nederland bij Boekhandel Die Weisse Rose Amsterdam).
____________
Afbeeldingen
1. Georg Büchmann (1822-1884), taalgeleerde van uitzonderlijke kwaliteit.
2. Titelpagina van Büchmann 26ste druk, 2de editie (1919).
3. Heinrich von Meißen. Afbeelding uit de Codex Manesse uit de veertiende eeuw.
4. Rugtitel met ornament van een uitgave, thans ongeveer een eeuw geleden.
5. Voorplat van de in december 2007 verschenen pocket-editie van de moderne, met grote regelmaat enigszins aangepaste, maar nog steeds klassieke verzameling van Büchmann.
6. Michail Gorbatsjov, partijleider in de Sovjetunie, later tevens president.