Blijspel in vier bedrijven
Op maandag 14 december biedt Arte-televisie ons de gelegenheid om de registratie — zij het op afstand — bij te wonen van het toneelstuk De kersentuin — een blijspel in vier bedrijven uit 1904 — van één der briljantste Russische auteurs: Anton Tsjechov (1860-1904), voor het voetlicht gebracht door het Parijse Théâtre national de la Colline, in een enscenering van Alain Francon (*1946) [1]. De uitzending, die zal worden voorzien van Duitse ondertitels, begint volgens de planning van Arte om 23:20 uur en duurt tot 01:40 uur in de nacht op dinsdag 15 december.
Afwisseling
Anton Tsjechov werd op 29 januari 1860 in de Zuid-Russische plaats Taganrog geboren, en daar volgde hij ook zijn schoolopleiding. De koopmanszoon [2] ging in Moskou medicijnen studeren en ging na afronding van zijn studie ook als arts werken, doch dit duurde slechts kort. Toen Tsjechov negentien jaar was, heeft hij op 24 december 1879 zijn eerste verhaal opgestuurd aan wat Karel van het Reve omschrijft als de Petersburgse Libelle, en in het nummer van 9 maart 1880 is de bijdrage gepubliceerd. [3] Die datum gold vanaf die tijd voor de auteur als het moment van zijn literaire debuut.
Dat zal er mede toe hebben geleid dat hij slechts korte tijd het hippocratische beroep heeft uitgeoefend en heeft gekozen voor een schrijverscarrière. De literaire bezigheden boeiden hem meer, en daarmee had hij succes. In de beginperiode schreef hij voornamelijk korte, met humor doorspekte verhalen en anekdoten, die in kranten en tijdschriften werden gedrukt. De eerste bundeling ervan, in 1884, is echter onder pseudoniem verschenen. Twee jaar daarna kwam er een keerpunt in zijn leven doordat hij bekend raakte met de schrijver Dimitri Vasiljevitsj Grigorovitsj (1822-1900) en de uitgever Aleksej Soevorin (1834-1912), de man die onder meer uitgever van het tijdschrift de Nieuwe Tijd was; toen die de jonge schrijver in het vizier kreeg, stelde hij de kolommen voor Tsjechov open. Dat betekende voor de schrijver tevens de aanzet tot betere tijden. Vanaf die tijd liet hij de schuilnaam vallen en raakte hij binnen korte tijd beroemd. Het betekende echter tevens dat hij enigszins van genre veranderde. Weliswaar bleef de korte vorm overheersen, maar werden de verhalen meer tragisch van inhoud.
De tijd waarin dat gebeurde, viel samen met de manifestatie van Tsjechovs longziekte.
Humor bleef overheersen
Professor Nicolaas van Wijk (1880-1941) memoreert in zijn Geïllustreerde Geschiedenis der Russische Letterkunde dat het humoristische element in de vroege novellen van Tsjechov — die zo tussen 1880 en 1886 zijn verschenen — binnen korte tijd zo diep in de wereld van het intellect waren verankerd dat mensen opgetogen begonnen te lachen als de schrijver ergens werd voorgesteld; er werden dan zelfs komische situaties uit die verhalen gereciteerd.
Drama’s
In 1887 werd Tsjechovs eerste drama, Ivanov, met groot succes opgevoerd. Een jaar later heeft hij de Poesjkin-prijs in ontvangst mogen nemen voor de bundel verhalen In de 
schemering. In 1890 vertrok hij, toen weer als medicus, naar de strafkolonie op het eiland Sachalin. Twee jaar daarna keerde hij daarvan terug en bracht hij zo’n vijf jaar voornamelijk door op zijn landgoed Melichovo in de omgeving van Moskou. Vervolgens reisde de schrijver naar Europa, maar vanaf het jaar 1898 verbleef hij voornamelijk in Jalta. In 1898 werd een nieuw stuk van Tsjechov aan het Moskouer Künstlertheater uitgebracht: De beer, met veel succes.
Overeenkomsten met de verhalen
In de drama’s vallen overeenkomsten aan te wijzen met datgene wat de novellenschrijver op de voorgrond plaatste voor de ‘beeldvorming’ van de lezer. Hierin kwamen we eveneens lieden tegen uit de intelligentsia, die ondanks hun voorsprong qua ontwikkeling, geen ‘rustpunt’ konden vinden in hun bestaan en die het leven veel te zwaar viel. Daartegenover worden passages uitgewerkt die aanmerkelijk minder ontwikkeld zijn en veel oppervlakkiger qua gevoelsleven, maar wel ingenomen met hun bestemming.
Tot in onze dagen vormen de details in de dialogen die de Tsjechov-drama’s maken tot wat zij waren, zijn, en zullen blijven: het onmisbare element dat zo nadrukkelijk bijdraagt tot de inkleuring van de sfeer.
Stanislavski’s Theater
En dan was daar nog het Moskouse Artistieke Theater onder leiding van regisseur Konstantin Stanislavski (1863-1938) en de schrijver Vladimir Nemirovitsj-Dantsjenko (1858-1948) — onvergeten, ook in onze dagen, vooral binnen tal van theateropleidingen. In de aanpak van de materie door juist dat gezelschap zijn de stukken van Anton Tsjechov welhaast onnavolgbaar tot hun recht gekomen, al heb ik zelf ook sublieme voorstellingen gezien, variërend van versies onder regie van Peter Sjarov tot en met Berlijnse en andere Duitse theaters.
Laatste jaren
Twee jaar eerder waren Tsjechovs longproblemen gedegenereerd tot tuberculose. Als medicus besefte hij des te meer dat er niet bepaald een rooskleurige toekomst voor hem lag. In 1901 trad Tsjechow in het huwelijk met de actrice Olga Knipper (1868-1959), die aan Stanislavski’s Theater was verbonden en daardoor een rol in een niet bepaald gemakkelijke driehoeksrelatie vervulde [4], te meer daar zij in Moskou woonde en Tsjechov vanwege zijn uiterst aangeslagen gezondheidssituatie in zijn 
onderkomen te Jalta op de Krim verbleef.
Dat leidde ertoe dat enerzijds Tsjechov aan zijn vrouw van alles met betrekking tot de beoo0gde invulling door de theaterleiding van het nieuwe stuk, waaraan hij werkte, wilde weten. Aan de andere kant zetten Stanislavski en Nemirovitsj-Dantsjenko de schrijver onder druk door hem, om Olga Knipper heen, op haar pathetische manier van interpreteren te wijzen, een manier van spelen, die Tsjechov zelf ook tegenstond. Problematisch in menig opzicht.
Bij de enscenering van De Kersentuin door hetzelfde ensemble zouden zich die situaties herhalen. Tsjechov zelf had zich plechtig voorgenomen om niet meer voor het theater te schrijven, omdat een theaterauteur in Rusland geen aanzien genoot, en daarom moest je de theaterplanken mijden, was zijn overtuiging. Het enorme succes bij het publiek van Drie zusters, in combinatie met de zeer positieve kritieken zorgden ervoor dat hij zich bedacht. In maart 1901 schreef hij aan Olga dat zijn volgende stuk “komisch, zeer komisch” zou worden.
Laatste inspanningen
De situatie uit de jaren 1899/1900 herhaalde zich. Vanaf december 1901 stuurde Nemirovitsj-Dantsjenko bedelbrieven aan de auteur, waarin hij hoge honoraria in het vooruitzicht stelde. Hoewel Tsjechov, gevleid als hij was, afwerend reageerde, was hij in gedachten al meer dan oppervlakkig bezig met de inhoud van het nieuwe stuk, en in de zomer van 1902 wist hij dat het De kersentuin moest gaan heten.
Olga Knipper werd weer onder druk gezet door de theaterleiding, en zij deed een beroep op haar man om verder te werken. Hij is vervolgens naar Moskou gereisd om daar zijn stuk te realiseren. Het is hem uitermate zwaar gevallen de trappen van Olga’s nieuwe woning te beklimmen. ‘Ingeklemd’ tussen Olga en Marija is hij in februari begonnen met schrijven, maar hij slaagde er eerst niet in, meer dan zes of zeven regels per dag op papier te zetten; steeds opnieuw kwam het werk stil te liggen. Toch is in de tweede helft van september 1903 de ruwe versie gereedgekomen. In oktober heeft Tsjechov de versie in twee kopiën gecorrigeerd en op de achttiende van die maand is het manuscript in Moskou aangekomen. De censuur eiste twee wijzigingen, maar liet het stuk verder ongemoeid.
Blijvende miskenning
Hoewel de heren van het Artistieke Theater hun loftuitingen tot in het extreme ten beste geven — “boven elke kritiek verheven’, en meer zulks — hebben ze intern veel te mopperen. “Ietwat merkwaardig” vindt Nemirovitsj-Dantsjenko het stuk, en volgens hem is er eigenlijk niet één scène werkelijk krachtig.
Vanaf het begin gaat Stanislavski met het nieuwe stuk aan de slag als tragedie, een pijnlijk misverstand dat zal beklijven, ondanks de schriftelijke aanmerkingen van de auteur en diens aanwezigheid vanaf het begin van de repetities in november 1903 tot en met de première die werd gegeven op 17 januari 1904, de dag dat Tsjechov vierenveertig jaar geworden is.
Op 15 juli van dat jaar overleed Anton Tsjechov in de Duitse badplaats Badenweiler, waar hij nog enige verlichting voor zijn lijden had gezocht.
__________
[1] In 2010 zal Alain Francon bij de Comédie Française Tsjechovs Trois soeurs regisseren.
[2] Vader Tsjechov dreef in Taganrog een winkel in koloniale waren, aangevuld met tal van dagelijkse benodigdheden, variërend van wonderolie tot en met rattenkruid, van gemarmerd papier tot en met broekriemen en van wodka tot en met pennenmessen.
[3] Het prachtige verhaal heeft bekendheid gehouden onder de titel Brief aan een geleerde buurman.
[4] Het was niet de enige ‘driehoek’ waarbinnen Olga naar twee kanten moest opereren. Ze woonde in één huis met Tsjechovs zuster Marija, en stond met haar, zeker in dieper liggende lagen, in een concurrentiestrijd. Beide vrouwen wilden zich, ieder weliswaar op een eigen manier, over de schrijver ‘ontfermen’, hetgeen eveneens een situatie creëerde met, eveneens, uiterst problematische momenten.
__________
Afbeeldingen
1. Voorzijde van een geïllustreerde biografie in de reeks dtv portrait, verschenen in mei 2004. Helaas is deze titel inmiddels uitverkocht, maar er zijn antiquariaten die hier verder kunnen informeren of zelfs leveren.
2. Bedrukt gedeelte van de titelpagina van het boek van professor Van Wijk, in 1926 verschenen bij J.M. Meulenhoff te Amsterdam.
3. Konstantin Stanislavski, de wereldvermaarde regisseur, die de laatste stukken van Tsjechov met groot succes in zijn Artistieke Theater te Moskou heeft gepresenteerd.
4. Olga Knipper en Anton Tsjechov in 1901, het jaar dat zij in het huwelijk zijn getreden.