Hoewel de gebeurtenis ? de intrekking van de vier, voor november dit jaar in de Berlijnse Opera geplande, opvoeringen van Mozarts opera Idomeneo, Re di Creta, die een reprise zouden worden van de presentatie in 2003 ? welke de aanleiding vormt voor deze bijdrage met commentaar, niet Rond 1900 speelt, maar een eeuw later, is het een fenomeen van alle tijden en mag het zeker niet onopgemerkt en zonder reactie voorbijgaan aan aan al die cultuur-geïnteresseerden, die met hun volle overtuiging zijn verankerd in een veelkleurige samenleving, waarin de kritiek-in-elke-denkbare-vorm steeds een bijdrage dient te zijn ter bestendiging, en eventuele dynamische verruiming, van onze normen en waarden.
“Der Himmel zufrieden, die Unschuld belohnt”
“De goden zijn dood,” roept een met flink wat bloed besmeurde Idomeneo, koning van Kreta, rechtstreeks naar het publiek, terwijl hij het toneel op strompelt, met vier afgehouwen hoofden in een zak, en deze vervolgens omzichtig op stoelen plaatst. Het gaat niet alleen om het hoofd van zijn eigen, Griekse godheid Poseidon, maar tevens om dat van Boeddha, Jezus en van de profeet Mohammed. De conclusie is er een die aan duidelijkheid niets te wensen overlaat: De mens zal voortaan zijn eigen lot in handen moeten nemen.
Regisseur Hans Neuenfels heeft in zijn visie op de eigen verantwoordelijkheid van de mens en de daaruit voortvloeiende handelingen in de epiloog ongetwijfeld een ander beeld voor ogen gehad dan het thans in de praktijk onststane. Kirsten Harms, directeur van de Deutsche Oper heeft onverwacht gehandeld, en, naar zij stellig meent, op basis van een breed scala aan verantwoordelijkheden, onverbrekelijk gekoppeld aan haar functie. Na kennisneming van een politierapport ? waarin staat dat ordeverstoringen niet kunnen worden uitgesloten tijdens de opvoeringen, die vanaf 5 november gepland stonden ? heeft mevrouw Harms geconcludeerd dat de bestaande Neuenfels-versie van Idomeneo in een dergelijke context, op dit moment een veiligheidsrisico voor het theater inhoudt.
Der Himmel zufrieden, die Unschuld belohnt?
“Erbarmungslose Götter”
Zou zo’n stap, uit angst voor de toorn van Boeddha of Jezus ? Poseidon is al zó lang dood! ? worden genomen? Vanzelfsprekend niet: Boeddha is toch de geïncarneerde tolerantie en ook Jezus geselde alleen farizeeërs en tollenaars, en de meeste van zijn vermeende volgelingen, in de wel al te vele afsplitsingen van diens ‘kerk’, leven gelukkig ook niet meer in de duistere middeleeuwen. Is de angst voor de profeet Mohammed dan wel gerechtvaardigd? Evenmin, al moeten wij wel degelijk totaal anders aankijken tegen fundamentalisten van ieder slag, die bestaande teksten ad libitum omsmeden tot wapenen in een geheel eigen strijd tegen alle vormen van, vooral westerse, vrijheden. Een strijd die dan zal worden gevoerd met de naam van Allah en van diens profeet, maar die noch met het goddelijke, noch met de profetische representatie daarvan, ook maar in de geringste mate van doen heeft.
Erbarmungslose Götter?
“Ach, welch eisiger Schrecken trübt meine Sinne”
Hoewel de beslissing in Berlijn thans wordt gepresenteerd als genomen uit rationele angst voor eventueel te verwachten problemen ? vooral als een gevolg van de onlangs in Duitsland dreigende treinaanslagen en min of meer aanverwante terroristisch veroorzaakte perikelen ?, is de beslissing er een geweest op basis van zintuigen, vertroebeld door ijzige schrik. De valkuilen van de Vrees, bij de Pforten des Abgrunds, waar thans de directie van het betreffende cultuurinstituut van de Duitse hoofdstad met open ogen in gestapt is, zouden wel eens heel snel een reeds ontkurkte fles met daarin de Geest der Intolerantie kunnen bevatten. De leiding van de Berlijnse Opera heeft zich hier kennelijk toch laten leiden door een aria uit Idomeneo:
Ach, welch eisiger Schrecken trübt meine Sinne.
“Ein wildes Ungeheuer schafft überall furchtbare Verheerung”
De op strikt persoonlijke beoordeling genomen beslissing van Kerstin Harms dienen wij te respecteren, doch hoeven deze geenszins als laatste woord te accepteren. Het feit dat zij in de Heilige Hallen het hoofd in de ongetwijfeld zeer moede schoot heeft gelegd, staat in deze situatie helaas gelijk aan struisvogelpolitiek. Hiermee lijkt zij een direct dreigende situatie te hebben uitgebannen, maar vergeet zij dat zij tegelijkertijd een hellend vlak heeft gecreëerd en dit ook nog eens heeft ingesmeerd met veel duivels gladde olie, waarop al te veel waardevols kan uitglijden, en met bezine die maar een klein vonkje nodig heeft om te exploderen. In plaats van onheil af te wenden door Idomeneo vooralsnog naar Poseidon op Kreta terug te zenden, heeft Kerstin Harms zich een ware Tovenaarsleerling betoond, die thans de deur wagenwijd heeft opengezet voor een nog weer sneller om zich heen grijpend en intensiever doortastend fundamentalisme, dat zijn kans schoon meent, nu het geschikte klimaat als een vliegend tapijt gereed is gelegd.
Ein wildes Ungeheuer schafft überall furchtbare Verheerung.
“Man kann nicht mehr ertragen”
Vanuit bijna alle maatschappelijke geledingen is met enorm onbegrip en afschuw gereageerd op het besluit van Kerstin Harms, en is het veroordeeld als Zelfcensuur. En dát in Berlijn waar in 1933 de boekenverbranding door de nationaal-socialisten hebben plaatsgegrepen. Vanuit de Duitse politiek is tamelijk eensgezind gereageerd en het Onaanvaardbaar uitgesproken. Dwars door alle partijen heen is het volstrekte onbegrip voor deze stap verwoord, ook door de zusterpartij van Bondskanselier Angela Merkel, de Christlich Soziale Union in München, waar men altijd maar weer hysterische reacties ten beste geeft wanneer men ook maar het vage vermoeden meent te kunnen staven, dat de christelijke symboliek wel eens onder vuur zou kunnen liggen. Of die op het eerste gezicht zo begroetenswaardige eensgezindheid op de wat langere termijn de nodige bestendigheid in zich zal dragen, moet blijken als men straks de degens weer eens kruist over de vraag hoe het fundamentalistische terrorisme moet worden bestreden. In eerste instantie echter, en altijd opnieuw, door middel van een dialoog, zoals die door de belangrijkste vertegenwoordigers van diverse islamitische richtingen met de overheid op woensdag 27 september in Duitsland zou beginnen. Dat zo’n toenadering een dringende vereiste is, behoeft geen verdere uitleg.
Man kann nicht mehr ertragen.
Die Heiligen Hallen mit den Brettern die die Welt bedeuten
Het is een fundamentalisme dat niet in de spiegel durft te schouwen, welke de kunsten in het algemeen, en de muzische wel heel in het bijzonder, aan de mens voorhouden. Helaas zal elk actief fundamentalisme altijd toch weer de voorkeur geven aan de eigen, lukraak gecreëerde, waandenkbeelden die onder de streep tot niets anders dienen dan het zaaien van dood en verderf. En juist daarin schuilt de onnavolgbare belediging van de profeet Mohammed.
Enkele van de belangrijkste muziekdrama’s die de twintigste eeuw heeft voortgebracht, en welke het fenomeen der Intolerantie nu juist met zoveel nadruk aan de kaak hebben gesteld, werden gepresenteerd op de planken van tal van operahuizen, te beginnen in Duitsland en daarna in de rest van Europa en in andere delen van de wereld: Wozzeck (1917-22) van Alban Berg (1885-1935), Die Teufel von Loudun (1968/69) ? naar Aldous Huxley (1894-1963) ? van Krysztof Penderecki (*1933), evenals de scenische handeling Intolleranza (1960) van Luigi Nono (1924-1990).
In Kerstin Harms’ Heiligen Hallen mogen echter geen plaatsen zijn voor fundamentalistische Rache, in welke hoedanigheid dan ook: in haar cultuurtempel moeten eenvoudigweg alle daar geprogrammeerde kunstuitingen normaal doorgang kunnen vinden, omdat haar schouwtoneel in eerste èn laatste instantie wordt gevormd door de Bretter die die Welt bedeuten.
*****
Stefan Kunze: Mozarts Opern. Reclam, Stuttgart, ISBN 3-15-010326-6.
Rudolph Angermüller (red.): Wolfgang Amadeus Mozart: Sämtliche Opern Libretti. Reclam, Stuttgart, ISBN 3-15-010573-0.