Drama zonder beelden
In de programmareeks Drama on 3 wordt op zondag 20 mei, ’s avonds tussen 21:00 uur en 23:10 uur via de Engelse zender BBC Radio 3 het drama van Henrik Ibsen uitgezonden dat de Engelse titel The Wild duck draagt, en oorspronkelijk Vildanden heet. Daarbij gaat het om een toneelstuk in vijf bedrijven, dat de Noore schrijver, van vooral drama’s, Henrik Ibsen (1828-1906) in 1884 heeft voltooid. Het stuk wordt heel dikwijls beschouwd als het beste, zij het niet het bekendste, stuk dat Ibsen heeft geschreven. In ieder geval is het een stuk dat de nodige aandacht van de toeschouwers — en hier, in hoorspelvorm, van de toehoorders — vereist, daar de verhaallijnen sterk dooreen lopen.
Korte levensschets van Henrik Ibsen
In een stadje met ongeveer drieduizend inwoners, het Noorse Skien, werd Henrik Ibsen op 20 maart 1828 geboren, in een tijd dat de oude Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) op zijn laatste benen liep, en Ibsens landgenoot — en latere collega, maar vooral geruime tijd zijn tegenstrever — Björnstjerne Björnson (1832-1910) het levenslicht nog niet had aanschouwd. Een erg gelukkige jeugd was Henrik niet vergund: doordat het gezin in financiële nood geraakte, moest de jongen direct na zijn confirmatie zelf zijn brood verdienen, en dat deed hij als apothekersleerling in Grimstadt. Dat betekende echter dat studeren ’s nachts moest, opdat hij voor zijn universiteitsexamen zou slagen. Verder heeft hij in
dezelfde tijd een flink aantal, niet bepaald eersterangs, gedichten geschreven, en daarnaast zijn eerste drama, Catilina (1848). In 1850 komt hij met de hakken over de sloot door zijn examen in Kristiania (het latere Oslo), maar daar leert hij een boel belangrijke en interessante mensenuit het geestesleven kennen. Een jaar later heeft de befaamde, voornamelijk autodidactisch gevormde meester-violist, Ole Bull (1810-1880) hem reeds als dramaturg voor het kort tevoren opgerichte Nationale Theater in Bergen aangenomen, en dat is precies de voedingsbodem die Henrik Ibsen nodig had om zich als toneelschrijver verder te ontwikkelen, vooral omdat hij in Bergen alles zelf moest organiseren, van de tekst tot en met de opvoering. Zes jaar later heeft Ibsen de leiding van het Theater in Kristiania op zich genomen, en dat werd het begin van zeven zeer magere jaren, hetgeen voor een jong gezin — Ibsen was inmiddels ook vader geworden — niet bepaald een aangename situatie was. Historici hebben de Noorse hoofdstad van het midden der negentiende eeuw omschreven als een volstrekt stoffige plaats met zo’n dertigduizend inwoners. Die sfeer met alle daaraan gekoppelde situaties en ontwikkelingen moeten voor de nog jonge man met zijn specifieke aspiraties wel eens momenten van totale vertwijfeling hebben gecreëerd. Toch zijn er ook stemmen uit die tijd, die de overtuiging hebben uitgesproken dat hij juist die fase — met veel tegenslag en daartegenover weinig opbeurends — heeft nodig gehad voor het prikkelen van zijn doorzettingsvermogen. In 1864 hield Ibsen, die de oorlogshandelingen van zijn vaderland een doorn in het oog waren, een periode van uitdagingen en aanverwante zaken voor dringend noodzakelijk en daarom vertrok hij zuidwaarts, richting Berlijn en van daar uit via Rome naar München. Ruim een kwart eeuw, tot 1891, zou hij daar vertoeven. En precies in die tijd van vrijwillig exil zijn ook de vier belangrijke drama’s uit zijn middenperiode ontstaan: Brand, Peer Gynt, De wilde eend en Hedda Gabler.
Op 23 mei 1906 overleed Henrik Ibsen, die alweer geruime tijd in zijn geboorteland verbleef, op 78-jarige leeftijd. Hoewel hij in de loop der tijd steeds meer aanzien had verworven en veelvuldig was geëerd, stierf hij, in een even groot geestelijk isolement als hij zijn leven lang had gekend, te Kristiania.
De wilde eend
In het jaar voordat de première van De wilde eend werd gegeven — en dat was in het Noorse Bergen, op 9 januari 1885, was het stuk te Kopenhagen in druk uitgegeven. De wilde eend betekende voor Ibsen een cesuur in de lang 
gehandhaafde structuur van zijn drama’s, waarin hij tamelijk veel volkse idealen had geëxposeerd, hetgeen had geleid tot een hele cultus van Ibsenisme, bestaande uit onverbeterlijke idealisten, die de meester zelf als persoon waren gaan vereren. En dat tamelijk abrupte inslaan van een andere weg leidde er weer toe dat die adepten in De wilde eend een satire op al zijn voorgaande stukken zagen. Vildanden is echter een bijtende tragikomedie, waarin Ibsen alle registers van de tragische ironie en de symboliek die in de dialogen vol dubbele bodems is verstopt. In dit drama worden niet alleen min of meer korte metten gemaakt met al te star idealisme, maar wordt het begrip van de bestaansleugen op een volstrekt andere manier aangepakt dan in voorafgaande drama’s. De meesterlijke en zeer kleurrijke schildering van milieu en karakters en de humoristische werking die van de personen uitgaat, die niet al te nadrukkelijk op de voorgrond treden, hebben van De wilde eend vanaf het begin tot in onze dagen een der markantste drama’s over maatschappelijk ‘personenverkeer’ gemaakt.
In 1963 heeft Tancred Ibsen, de kleinzoon van de schrijver, een filmversie van het stuk van zijn grootvader gemaakt, en twintig jaar daarna is er een Engelse filmversie uitgekomen, waarin onder anderen Jeremy Irons optreedt. Daarin zijn de namen van alle erin voorkomende figuren verengelst.
*****
Afbeeldingen
1. Henrik Ibsen, de Noorse dramaschrijver bij uitstek.
2. Henrik Ibsen als theaterman, in de optiek van Frank Wedekind.
3. Laatste rustplaats van Henrik Ibsen te Oslo.