Max Klingers Beethoven-Denkmal uit 1902 — toen en nu in Leipzig

Fascinatie
De Duitse, symbolistische graficus, schilder en in het onderhavige geval: beeldhouwer Max Klinger (1857-1920) voltooide in 1902 zijn Beethoven-Denkmal.  Kort nadat hij daaraan de laatste hand had gelegd, is het werk reeds aangekocht door het toenmalige Museum für Bildende Künste te Leipzig, Klingers geboorteplaats.
Voor Klinger was de tonische figuur van Ludwig van Beethoven (1770-1827) bijna een fetisj, zoals voorwerpen een symbolisch-erotische functie kunnen krijgen en vervolgens een — min of meer obscuur — object van intense begeerte — kunnen en niet zelden zullen — worden. In het werk van Klinger komen we in diverse stadia momenten van fixatie voor, welke aantonen dat beeldende kunstenaars — evenals schrijvers, dichters  en componisten — zich al dan niet bewust — hebben beziggehouden met tal van onderliggende lagen in het menselijk bestaan, en is deze etser en tekenaar op het eigen terrein even ver gegaan met de verkenning van de (dwaal)wegen van de menselijke geest als Fjodor Dostojevski (1821-1881) dat in zijn romans had gedaan en Richard Wagner (1813-1883) in diverse van zijn muziekdrama’s. Zij waren, samen met zoveel anderen, dieptepsychologen avant la lettre.

Ludwig van Beethoven
Dat alleen het uiterlijk van de mens Ludwig van Beethoven tot de verbeelding van zo menig kunstenaar zal hebben gesproken, ligt voor de hand: op diens gezicht werd de dramatiek van zijn bestaan breed uitgemeten. Dat gold zowel de zeer persoonlijke tragedie van de voortschrijdende doofheid, die voor een componist een dieper ingrijpende betekenis voor zijn bestaan moet hebben gehad dan voor de doorsnee staatsburger van anno toen. Compensatie bestond voor Beethoven slechts in zijn genialiteit als componist, gekoppeld aan een intens gevoelig innerlijk oor, waardoor hij — toch ook nog na het intreden en vervolgens het voortschrijden van de ernstig verstorende hardhorendheid — een aantal composities van ongekende grootheid heeft kunnen realiseren.

Studie in Parijs
In de jaren 1885/86 is Max Klinger voor het eerst bezig gegaan met het ontwerp en de eerste pogingen een volwaardig Beethoven-monument te creëren. Hij studeerde in die tijd te Parijs en heeft daar een eerste versie gemaakt van wat hem voor ogen stond, hetgeen later heeft geleid tot het definitieve Beethoven-Denkmal van drie meter tien hoogte. Klinger heeft zelf verteld dat hij het idee heeft gekregen om een Beethoven-monument van de grond te krijgen toen hij eens piano speelde. Van welke componist er toen muziek zal hebben geklonken, laat zich niet al te moeilijk raden.

Veelzijdigheid
Als schilder valt Max Klinger niet echt in te delen bij een stroming, maar beweegt zijn werk, met nadruk in de grote doeken, zich in een sfeer tussen idealisme en naturalisme. Daarentegen was hij een van de figuren in de frontlinie van een opnieuw als volwaardig uitdrukkingsmiddel in de kunsten werd ontdekt en erkend: de Radierung. Binnen die discipline gold voor Max Klinger evenzeer het gebruik van de techniek: hij integreerde de aquatint. Zijn nadrukkelijk naturalistische etsen uit die eerste jaren zijn voorbeelden van het beste dat er op dat vlak in de deutsche grafische kunsten van die tijd is gecreëerd.

Diverse materialen
Als beeldhouwer heeft Klinger geprobeerd de antieke polychromie nieuw leven in te blazen. Als hoofdwerk binnen die afdeling van zijn oeuvre geldt weliswaar het Beethoven-monument, dat geruime tijd als omstreden gold binnen de literatuur, al wordt daarover de laatste decennia anders gedacht. Men hoeft echter geen doorgewinterde kunstkenner te zien om bij nauwkeurige beschouwing vast te stellen dat er geen ware harmonie in het monument tot stand is gekomen. Alleen al het gebruik van zoveel verschillende materialen — die elk voor zich een eigen wetmatigheid met zich draagt — binnen dat éne stuk maakt een eenheid onmogelijk. Zo gezien is er sprake van een compositie die wellicht als een zeer dynamische en tegelijkertijd toonkunstminnende (filharmonische) mijlpaal binnen het fin de siècle kan worden beschouwd met hier en daar tevens aanzetten van de dissonanten die zich in de muziek ook reeds hadden aangediend en zich meer en meer gingen profileren.

Parallellen en contrasten
Beethovens muziek werd door delen van het publiek in de eigen tijd — zoals dat nu eenmaal altijd opnieuw gebeurt als zich iets nieuws aandient — ook als in strijd met de geldende regels ervaren en bestreden.
Met een duistere gelaatsuitdrukking zit de componist als een naakte — dus als naturel — heldhaftig gestileerde figuur. Op de sokkel die, voor de hand liggend, als onaantastbare rots kan worden gezien wordt de componist geconfronteerd met een adelaar, die hier een symbolische functie vervult, geheel anders dan de kwellende zoals dat bij Prometheus het geval was. Hier beeldt de adelaar het geniale uit dat zich van aardse wetten heeft kunnen ontdoen, en in die zin tevens christelijk-religieuze symbolen van verkondiging en het visionaire.

Edelstenen en ivoor
Voor het gewaad heeft Klinger gekozen voor onyx, de rots en de adelaar bestaan in zwart marmer, de vleugels van de adelaar zijn bezet met jaspis, agaat en geslepen glas. De hoofden van de engelen op de bronzen troon achter de rug van de muzikale Titaan zijn vervaardigd van ivoor. Aangezien we u hier niet de details aan de zijkanten en op de achterzijde kunnen laten zien, is het niet erg nuttig om meer dan globale begrippen te gebruiken. De polychromie die Klinger op dit monument heeft toegepast op verschillende stenen en metaalsoorten vormen in het detaillistische een sterk contrast met de monumentaliteit van de grote lijn van dit opus. Doch ook daarin lijkt Klingers compositie op diverse in werkelijke muziek van zijn object.

Sezession-Ausstellung Wien
In het jaar dat het monument gereedkwam, is het vanuit Leipzig naar Wenen vervoerd om tijdens de expositie van de Sezession in Wenen te worden voorgesteld, en daarmee werd aangetoond hoezeer deze veelzijdige uiting van een nieuwe artistieke religie beantwoordde aan de eisen die tijdens het fin de siècle hoog in het vaandel stonden.
Tegenwoordig bevindt het Beethoven-monument zich in het concertgebouw Neues Gewandhaus te Leipzig.
_____________
Afbeeldingen
1. Beethoven-monument zoals het in 1902 is gereedgekomen.
2. Max Klinger in 1902. Portret door Emil Orlik (1870-1932).
3. Beethoven-Denkmal, centraal tentoongesteld in de Hoofdzaal van de expositie tijdens de Wiener Sezession in 1902.