De geboorte van de moderne badkamer

Baden en wassen zijn over de eeuwen heen niet altijd belangrijke aspecten van het dagelijks leven geweest. Hoewel er aan het begin van onze jaartelling, maar ook in bijvoorbeeld de middeleeuwen, sprake was van een bloeiende badcultuur, heeft het bad eeuwen lang ook geen belangrijke plaats ingenomen in het woonhuis. Vanaf de zestiende eeuw werd het nemen van een bad zelfs gezien als gevaarlijk en dacht men door zich te wassen ernstige ziektes op te kunnen lopen. Vuil was juist goed: het zou de huid beschermen tegen schadelijke invloeden van buitenaf.

Gezondheid en hygiëne
Pas in de negentiende eeuw stapte men van deze ideeën af, onder invloed van veranderende denkbeelden over gezondheid en hygiëne die gepropageerd werden door medici, ingenieurs en ambtenaren. Door het ontbreken van een waterleiding en riolering bestond het sanitair aanvankelijk uit losse meubelstukken die geplaatst werden in de slaapkamer, zoals een kamergemak, een bidet, een wastafel met lampetstel en een zit- of heupbad. Deze werden meestal met de hand gevuld en geleegd door bedienden. De aanleg van collectieve nutsvoorzieningen in de tweede helft van de negentiende eeuw zorgde ervoor dat het sanitair een vaste plaats kreeg in de woning, in een eigen ruimte: de geboorte van de moderne badkamer.

In het laatste kwart van de negentiende eeuw werden diverse badkamers aangelegd, aanvankelijk alleen in de woonhuizen van de zeer welgestelden en aan het hof. Deze badkamers waren veelal rijk gedecoreerd en afgewerkt met dure materialen. De badkamers werden natuurlijk gebruikt om in te wassen en ter ontspanning, maar een dagelijkse wasbeurt was nog lang niet vanzelfsprekend. De ruimte was daarnaast een statussymbool, bedoeld om de weelde van de eigenaar te tonen. Aan het begin van de twintigste eeuw volgde de hogere middenklasse; voor de lagere klassen werd de badkamer pas na de Tweede Wereldoorlog bereikbaar.

De badkamer was bovendien de letterlijke vertaling van het ‘moderne’ in het woonhuis, waarmee de eigenaar aan wilde geven vooruitstrevend te zijn in zijn denken over gezondheid en hygiëne. Hoewel in de ontwerpen van de verschillende badkamers kenmerken terug te vinden zijn van diverse interieurstijlen die destijds in de mode waren, is de badkamer op zichzelf al een uiting van moderniteit, en daardoor niet te verbinden aan een bepaalde interieurstijl. De badkamer was namelijk per definitie functioneel; efficiëntie en hygiëne stonden voorop.

Koninklijke familie
Het hof heeft een belangrijke voortrekkersrol gespeeld bij de introductie van de moderne badkamer in Nederland. Zo liet Mary Stuart II al in de tweede helft van de zeventiende eeuw een badvertrek aanleggen op Honselaarsdijk. Ook koningin Emma heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de verspreiding van het nieuwe gedachtegoed rond hygiëne en gezondheid. Zij was ervan overtuigd dat een goede gezondheid alleen verkregen kon worden door middel van een goede hygiëne, en liet voor de aanstaande vorstin Wilhelmina aan het eind van de negentiende eeuw Paleis het Loo en Paleis Noordeinde grondig moderniseren, waarbij diverse badkamers werden aangelegd. Een aantal hiervan is nog altijd in de paleizen aanwezig.

Diverse rijke burgers volgden dit voorbeeld. Zo liet de Dordrechtse bankier Simon van Gijn in 1883, zodra hier de waterleiding gereed kwam, eveneens een badkamer aanleggen. De sfeer van deze badkamer, die grenst aan een kleedkamer, wordt bepaald door tegelwerk van de Engelse tegelfabriek Minton. Het decoratiepatroon is uitgevoerd in de stijl van de Arts & Crafts-beweging. De wastafel in deze badkamer stamt uit 1864 en hoort bij het oorspronkelijke interieur. Het bad en de geiser komen uit de boedel van een ander Dordrechts woonhuis en stammen uit 1907, maar komen overeen met de oorspronkelijke situatie.

De tabakshandelaar Jacob Nienhuis liet in 1888, geïnspireerd door reizen naar Indonesië en geheel volgens de laatste mode, in zijn woonhuis aan de Herengracht te Amsterdam een Moorse badkamer aanleggen, dat een stoombad bevatte en rijk gedecoreerd was met mozaïek en houtsnijwerk.

Cuypers en Berlage
Op Kasteel de Haar, gebouwd tussen 1891 en 1904, beschikte elke slaapkamer over een eigen badkamer, waarbij vooral de badkamers van de baron en de barones van Zuylen van Nijevelt er uit springen. Beide badkamers bevinden zich in één van de torens. De badkamer van de baron is door Pierre Cuypers in een relatief eenvoudige Neo-Gotische stijl ontworpen en bevat naast een haard, een losstaand bad en een wastafel een indrukwekkend gewelvenplafond. De badkamer van de barones werd geheel naar haar smaak ingericht in een neo-Lodewijkstijl, wat Cuypers ernstig tegenstond. Er was door hem al een begin gemaakt met de aanleg van neogotische ornamenten in de vorm van fabeldiertjes aan de uiteinden van de gewelven, die nog altijd zichtbaar zijn en een vreemd contrast vormen met de rest van het interieur.

In het in 1914 door H.P. Berlage ontworpen Jachthuis Sint Hubertus zijn eveneens voor alle slaapkamers badkamers opgenomen, zowel voor het echtpaar Kröller-Müller, hun kinderen, de gasten als het personeel, negen stuks in totaal. De badkamers beschikken alle over een bad en een wastafel, vaak aangevuld met een bidet en een toilet in een afsluitbare ruimte. De badkamers bevatten allerlei bijzondere details, zoals de ingemetselde zeepbakjes en wasbakjes boven de baden, waarmee de bader vuil en zeep van zich af kon spoelen bij gebrek aan een handdouche. Een separate douchecabine komt bij de badkamers uit deze periode nog nauwelijks voor, hoewel er op het Kasteel Twickel nog voorbeelden te zien zijn uit 1885 van bijzondere douchecabines gecombineerd met het bad, waarbij kon worden gekozen uit verschillende typen waterstralen en het zelfs mogelijk was om een golfslag in het bad te creëren.

Alle hier getoonde foto’s zijn gemaakt door de auteur.