Spelling en accentuering van Sofja Goebajdoelina en andere namen

Софья Губайдулина ― Sofja Goebajdoelina
Haar naam wordt ten onrechte in onze taal helaas dikwijls gespeld als Sofia Gubaidulina, waarvoor niet de geringste aanleiding bestaat. In de voornaam valt de klemtoon op de laatste lettergreep: Sofjá ― in het Russisch is die laatste lettergreep slechts één letter de Я, die in onze taal als ja moet worden gesproken en geschreven―; in de achternaam valt die klemtoon op de middelste lettergreep: op doe. Onze Nederlandse u is geen Duitse of Engelse, en daarmee in deze context volstrekt misplaatst, en dat geldt eveneens voor de letter I in plaats van de vereiste J, in zowel haar voornaam alsook in de familienaam. De I wijkt in het Russisch evenzeer in waarde en betekenis af van de letter J als in onze taal. In de naam van de onderhavige kunstenares komt echter in het Russisch geen I voor en derhalve kunnen we die in een transliteratie ook maar beter netjes achterwege laten.

Spellingsvarianten
Het spellen van Russische namen, in vooral onze taal, vormt een hoofdstuk apart. Velen doen maar wat en zo komt het dat er van één en dezelfde naam tal van spellingen bestaan. Op hoeveel manieren hebben we namen als Tsjajkovski en Dostojevski gezien? Officieel horen die beide namen, na de I, nog op een J te eindigen, maar omdat de Nederlanders na de negentiende eeuw de combinatie van de letters I en J als één letter zijn gaan beschouwen ― geheel ten onrechte als een IJ, die immers als letters van ons (Latijnse) alfabet niet bestaat, ook niet als variant van de Y. Er zijn zelfs woordenboeken en andere naslagwerken die deze combinatie na de letter W plaatsen. Er bestaat wel een internationale wetenschappelijke spelling, maar die is in kranten en andere algemene publicaties onbruikbaar en voor de niet op dat punt onderlegde lezer een crime, hetgeen Karel van het Reve’s Geschiedenis van de Russische literatuur (1985), bedoeld voor een breed publiek ― in ieder geval voor een ruimere schare van lezers dan alleen (literatuur-)wetenschappers ― zeer juist heeft aangetoond: het lezen werd vergemakkelijkt doordat de hooggeleerde broer van de Markies en Volksschrijver Reve de Nederlandse en de ‘internationale’ spelling naast elkaar heeft gebruikt. Als de meer dan ‘gemiddeld ontwikkelde’, algemene lezer (de naam) Čechov ziet staan, kan hij ook alleen maar uit de vijf laatste letters, na observatie, deductie en combinatie, pas concluderen dat die eerste C met daarboven een omgekeerd accent circonflexe als de lettercombinatie TSJ dient te worden beschouwd, iets waar zij of hij echter in het geheel niet eerst voor hoeft te speuren als er Tsjechov staat.

Pogingen tot ‘normalisatie’
Midden jaren zeventig van de vorige eeuw is er een boekje samengesteld voor de gezamenlijke krantenredacties in ons land en hun medewerkers, met daarin regels (en aanbevelingen) voor het spellen van buitenlandse namen. In eerste instantie kwam dat boekje er doordat er verwarring was ontstaan over de spelling van enkele Chinese namen, zoals Ma Tse Toeng, die opeens in het westen Mao Zedong ging heten, Teng Xiao Ping werd Deng Xiaping, Nanking werd Nanjing en Peking moest Beijing worden, waar overigens goede redenen voor werden aangevoerd. Heel even leek het erop dat er daadwerkelijk iets van een eenheid zou ontstaan, die krantenlezers wel degelijk tot voordeel zou strekken, maar al snel verslapte de aandacht en is het inmiddels weer een ratjetoe.

Uitspraak in het Nederlands
Niet alleen de spelling van (hier Russische) namen, ook de uitspraak en de accentuering ervan levert een zelfde soort kleurenschijf op die niet bevorderlijk is voor de oriëntatie. In dat opzicht is het Hongaars toch weer gemakkelijker: daar valt de klemtoon altijd op de eerste lettergreep (dus: Béla Bàrtok, etc.) Die uitspraak zorgde voor nogal wat ongewenste inkleuring van vooral de nieuws- en actualiteitenprogramma’s op radio en televisie. Zo kon je binnen enkele dagen de naam van de indertijd Russische president Gorbatsjov horen uitspreken met de klemtoon op de eerste of op de tweede lettergreep, doch ― door presentatoren van, ook en vooral, het NOS-Journaal ― bijna nooit met de enig juiste klemtoon: op de laatste lettergreep, dus Gàrbàtsjóv. (De lettergreep met de klemtoon vraagt om zodanig sterke articulatie dat de andere lettergrepen iets minder ‘aandacht’ krijgen en de duidelijke letter O minder nadrukkelijk wordt uitgesproken en een klank krijgt, die iets tussen een O en een A in ligt: als in de tweede lettergreep van tabak.) Die laatste lettergreep heeft in het Russisch de letter jo, die uit een Russische e met trema bestaat: ё, zoals in de laatste lettergreep van de Russische spelling van diens naam: Михаил Горбачев. Dit trema komt echter alleen in school- en studieboeken voor, en zo komt het dat ‘buitenlanders’, die wel het Cyrillische alfabet kennen, deze letter steevast voor de e zijn blijven aanzien. De gevolgen zijn merkbaar geweest: tal van Franse en Amerikaanse media kwamen met de naam Gorba(t)chev. Maar zij hadden kunnen leren van Auntie BBC, waar men doorgaans wat accurater is, behalve met die moeilijke en dus ook onmogelijk uti te spreken Nederlandse namen.
Ook de toenmalige Amerikaanse president, die ― staande aan de Berlijnse muur en sprekend in de richting van het DDR-gedeelte van Berlijn ― een, met omfloerste stem, slecht gespeelde, en in meer dan één opzicht, histrionische oproep deed aan de Russische president, wiens naam hij niet eens kon uitspreken; daartoe hadden zijn inlichtingendiensten kennelijk nog niet alle vereiste gegevens bijeen kunnen brengen. Ach, dat alles paste immers uitstekend in de volmaakte hersenloosheid van een wereldleider die was samengesteld uit de overschotten van een drieënzestigsterangs would be acteur, die zelfs geen lachspieren meer in beweging kon krijgen.

Doolhof der orthografie
Medio jaren tachtig heb ik in enkele muziektijdschriften een wat langer artikel over deze materie geschreven en geillustreerd met voorbeelden in tabellen, waarin ik naast de oorspronkelijke naam in het Russisch, de spelling in het Engels, Duits en Nederlands heb laten afdrukken. “Niet aan storen,” vond een toenmalige invaller-directeur van een groot muziekinstituut, die achter de hand van het gros van zijn personeel ook veelal “onze Gooise gastarbeider” werd genoemd. Dat leidde er echter toe dat al die Russische namen per keer anders in de teksten van die instelling verschenen: mijn Tsjajkovski werd dan weer vervangen door Tchajkofsky of Tsjaikofsky of een van de vele andere denkbare varianten. Nog zo’n mooi voorbeeld was Dmitiri Sjostakovitsj. Hoe diens naam er binnen ons land, en bij tijd en wijle in de teksten binnen één en dezelfde instelling, heeft uitgezien, laat zich raden. Nog een Russische componistennaam die qua orthografie voor zeer veel Babylonische verwarring heeft gezorgd? Wat dacht men van Арам Хачатурян ― Nederlands: Aram Chatsjatoerjan (1903-1978). Zo’n driehonderdveertien varianten zijn er denkbaar, doch slechts deze éne is in onze taal aanvaardbaar.
Veel verantwoordelijken bleven ― veelal als gevolg van volstrekte ongeinteresseerdheid, of uit dwangmatigheid, dan wel door een combinatie van die beide elementen ― hardleers, en ik volg dat voorbeeld hier en nu door in deze context toch nog maar weer eens uit te leggen hoe één en ander dan wel moet.