Op dinsdag 10 apri, ’s middags vanaf 13:00 uur zendt de KRO via Radio 4 in het kader van het Middagconcert tot ongeveer 14:30 uur twee grote klassieke stukken uit, die beide meer dan een eeuw repertoire hebben gehouden. Allereerst de Vierde Symfonie van Robert Schumann, gevolgd door het Dubbelconcert — voor viool, cello en orkest pus 102 — van Johannes Brahms uit 1887. Het betreft hier een opname die is gemaakt in de Philharmonie van Berlijn, op 12 december 2006. Het Berlijns Radio Symfonie Orkest staat onder leiding van Marek Janowski. De beide solisten worden niet genoemd. [*]
Verzoeningspoging
Medio augustus 1897, tijdens de tweede zomer die Johannes Brahms aan het meer van Thun in Zwitserland doorbracht, schreef hij aan Clara Schumann: “Over mij kan ik je iets heel koddigs vertellen. Ik heb namelijk de grappige inval gekregen, een concert voor viool en cello te schrijven. Als het enigszins gelukt is, zou het ons wel genoegen kunnen verschaffen.” Dit
dubbelconcert was bedoeld als poging tot verzoening met zijn vroegere vriend, de vermaarde violist Joseph Joachim (1831-1907) aan wie Brahms niet alleen zijn Vioolconcert in 1878 had opgedragen, maar die hem reeds als dirigent had begeleid toen de componist in 1859 in Hannover als solist zijn eigen Pianoconcert opus 15 ten doop had gehouden.
Het was tussen de beide musici tot een verwijdering gekomen toen Brahms in het echtscheidingsproces van Joachim de kant van diens echtgenote had gekozen. Brahms had zeer onder die afstand geleden, maar het gelukte hem daadwerkelijk zijn jeugdvriend terug te winnen. “Nu weet ik wat het was dat de laatste jaren in mijn leven ontbrak,” zei Brahms later tegen een kennis in Wenen. “Ik voelde dat er iets ontbrak, kon echter niet zeggen wat het was. Het was de klank van Joachims viool.” En op 21 september van datzelfde jaar heeft Clara Schumann in haar dagboek geschreven dat Brahms en Joachim elkaar sedert jaren voor het eerst weer hebben gesproken.
Besloten uitvoering
Voorafgaande aan de officiële première is het Dubbelconcert voor het eerst uitgevoerd tijdens een besloten concert in het Kurhaus van Baden-Baden. Op 18 oktober werd in Keulen de wereldpremière gerealiseerd met Joseph Joachim en Robert Hausmann (1852-1909) als solisten, Brahms zelf dirigeerde. In 1888 werd het concert in druk gepresenteerd met daarin Brahms’ opdracht voor Joachim: “Aan hem voor wie het werd geschreven.” Helaas wordt dit prachtige concert niet echt veel uitgevoerd, en dat heeft waarschijnlijk te maken met de hoge eisen die dit opus aan de uitvoerenden stelt. De 
musicoloog Walter Niemann (1876-1953) [**] was de mening toegedaan dat er twee solisten vereist waren met een zodanig meesterschap, en welke tegelijkertijd gewend waren dusdanig samen te spelen, zoals dat nauwelijks zou kunnen voorkomen, “behalve met leden van hetzelfde gezin”.
Concert voor viool, cello en orkest in a kl.t., opus 102 (1887)
Brahms’ Dubbelconcert voegt symfonische en concertante elementen samen met die van de kamermuziek. In het eerste deel —Allegro— geven vier maten in het orkest het hoofdthema aan. Daarop volgt de solocello met een rapsodisch recitatief. Het neventhema klint in vijf maten van de houtblazers, waarna de soloviool een dialoog met de cello begint. Nadat het orkest —tutti— het hoofd- en neventhema heeft voorgedragen, besluit een contrastrijke sonatevorm dit Allegro.
Het langzame deel —Andante— is een driedelige ballade. Met twee hoornsignalen van vier noten — het tweede signaalondersteund door houtblazers — weten de beide solisten zich via een unisonfrase gehoor te verschaffen. Aanvankelijk schijnt dit slechts een begeleidende figuur, maar al heel snel blijkt dit het hoofdthema te zijn. Het middendeel van dit Andante wordt beheerst door hout: fluiten, fagotten en klarinetten, die het neventhema in tertsen- en sextenparallellen blazen. Dan hervindt Brahms de concertvorm door de beide solisten niet meer gelijk op te laten spelen, maar elkaar te laten afwisselen, waarna het eerste gedeelte van het Andante wordt herhaald.
De Finale —Vivace non troppo— is een vrije rondovorm, waarin de cellist het hoofdthema inbrengt, dat door de viool wordt herhaald. Hier herkent met Brahms’ zigeunertrekjes uit de bekende Hongaarse dansen. Het tweede thema wordt tevens door de solocello voorgesteld (dubbelgrepen!), waarna een aanvankelijk tedere, maar steeds stralender coda het Dubbelconcert virtuoos besluit.
De instrumentatie is tamelijk sober: naast het strijkerskorps schrijft Brahms dubbel hout, vier hoorns, twee trompetten en pauken voor.
*****
[*] Bezoek aan de website van Radio 4 en het bewuste KRO-radioprogramma leverde evenmin namen op, en als je aanklikt dat je de bewuste, bijbehorende website wilde bezoeken, kom je op de site van de Avro. De gebruikelijke waanzinnige kringloop, die niets anders oplevert dan tijdverkwisting. Slordigheid alom!
[**] Walter Niemann gold een tijd lang als de best levende componist voor piano. Hij heeft ook een biografie over Brahms geschreven.
*****
Afbeeldingen
1. Johannes Brahms.
2. Joseph Joachim.
3. Walter Niemann.