De Satanische Rapsodie met Lyda Borelli — deze week op Arte

Wonder boven wonder
Hoewel het eigenlijk al zaterdag is wanneer de film begint, om 01:20 uur in de nacht, maar de nachtprogamma’s staan aangegeven volgend op de avondprogramma’s van de dag tevoren, en wel van al die luister- en kijkzenders, en zo hoort de uitzending van deze rolprent nog tot de vrijdag. Ach, en de film die wij graag in uw aandacht willen aanbevelen, duurt slechts drie kwartier, dus voordat u goed en wel ziet wat er wordt vertoond, is het alweer afgelopen. Mocht dat gevoel werkelijk in een (dan nog) wakkere kijker postvatten, zou het best eens kunnen wezen dat hij (zij of het, niet te vergeten) een kwaliteitsfilm heeft gezien. En houdt u dat laatste woord even goed vast, want het gaat inderdaad alleen maar om zien: te horen valt er niks aan menselijke geluiden, daarentegen wel hoog dramatische muziek.
Bepaald geen stomme film
Wij doen hier moeite om u een — wat in mijn jeugd en nog geruime tijd nadien heette — stomme film aan te praten, die we tegenwoordig als zwijgende film dienen te benoemen om toch vooral geen grote verwarring te stichten met de — als gevolg van de steeds maar ruimere verspreiding van neologismen vanaf vooral de jaren zeventig — thans veel gebezigde term “stomme film”, en die term gebruiken voor een rolprent die de moeite niet waard is. Misschien soms wel zo immens beroerd dat zelfs een dergelijke reactie eigenlijk niet kan, en dus niet eens meer dan ademverspilling is. En gelooft u mij nou maar: er bestaan enkele films met een dergelijke nadrukkelijk ontbrekende kwaliteit.

Première in 1915
De eerste voorstelling in 1915 van de beoogde film Rapsodia Satanica van Nino Oxilia [1] werd ondergaan als “weinig minder dan een wonder”, meldt een filmkenner in de programmagids van één der Nederlandse zendgemachtigden. Erg verbazingwekkend is dat niet wanneer we bedenken dat de film was voorzien van kleur. De rolprent had echter nog enkele elementen die hem van tevoren al een reputatie hebben bezorgd: één pre had de film reeds doordat de hoofdrol werd vertolkt door Lyda Borelli, die als gevolg van vier eerdere celluloid-producten [2] heel snel een superdiva was geworden van wie het publiek geheel en al idolaat was. Zij werd inmiddels reeds zo veelvuldig geïmiteerd dat er als gevolg daarvan een nieuw begrip was ontstaan: borellismo — over neologismen gesproken.
Tevens kon de regisseur erop bogen dat hij de toen uitermate beroemde componist Pietro Mascagni (1863-1945) voor de muziek had gecontracteerd, en die had reeds toen even veel belangstelling en roem te verduren gehad als zijn meest directe collega, ook nog eens van eigen bodem: Giacomo Puccini (1858-1924).

De handeling
De titel verraadt al waar het over gaat: de duivel komt hier een partijtje meespelen, alsof het om een echte Faust-gebeurtenis gaat. Hier betreft het een ouder wordende dame met de sonoor klinkende naam Alba d’Oltrevita. Hier doet de spreuk nomen est omen bepaald geen opgeld — want zegt u nou zelf eens: klinkt die naam niet als een aantrekkelijk merk babyvoedsel? Of zegt die, als doordenkertje, toch iets over een ander, blank leven? — die door de dame met de al even muzikaal aandoende naam wordt gespeeld: Lyda Borelli. Zij sluit een pact met Mephisto, die gestalte heeft gekregen in Giulio Bazzini, om haar jeugd terug te krijgen. Daarvoor moet ze een belangrijke tegenprestatie leveren: afzien van mannen.
Laten we in de nacht van vrijdag op zaterdag eens kijken hoe goed of kwaad en kleurrijk deze dame met die voorwaarde weet om te gaan: kort en goed, of ze ermee kan leven.
Je bent in eerste instantie toch geneigd om te denken, en in het verlengde daarvan eventueel zelfs hardop te zeggen: Als het anders niet is. . . .

Dramatische (over)gave
De experimenteerlust van de diva wordt beschouwd als de middelpuntvliedende kracht van de film. Vol onbedaarlijke overgave speelt zij de dame die de jaren voelt wegen en de vertwijfeling zou zo ongeveer van haar dramatische gaven afspatten. Er wordt dan ook nu nog over haar gezegd dat, zodra zij optrad, alle anderen een stapje terug deden. Als het kindje binnenkomt, juicht heel het huisgezin, en alle aandacht is dan toch steevast gericht op de chocolata pura, non-Quatta. Want haar uitzonderlijke blikken schijnen te beschikken — dat rijmt! — over een aantrekkingskracht van onnavolgbare kwaliteiten: zij worden wel omschreven als intelligent èn sensibel tegelijk. Geen commentaar!
Dat wordt nog een hele toer, met dat afzien van mannen! Stel even voor het gemak, de dame gaat op Lesbos wonen en redt zich op alternatieve wijze, maar wat doet zo’n arme actrice als de mannen zich aan haar opdringen, en zich tussen hen een Prins op een Wit Paard bevindt dat een toonbeeld van mannelijkheid, schoonheid, en oprechtheid is? Welke vrouw kan dan nog Nee zeggen? Benieuwd bèn ik.

Muziek
Na zoiets past de kreet over het huis van Eenzaam Wezen, en . . . . .
’t maakt me monotoon en kranke
God, ik smacht naar dieper klanken
‘k Heb zo’n honger naar Muziek.” [3]
En die komt uit de vloeiende schrijfveder van Pietro Mascagni, een man die hier ook al geen musica pura en evenmin een symfonisch gedicht heeft gecreëerd, doch muziek, welke totaal en generaal is toegespitst op de handeling van de film. De mededelingen, die mij bereikten, meldden niet alleen dat deze muziek over buitengemeen expressieve kwaliteiten beschikt, maar dat deze componist zich ook nog eens wel heel nadrukkelijk heeft laten gelden door het derde deel van deze Rapsodia Satanica naar zijn eigen muzikale inzichten opnieuw te laten opnemen. Die oudere dame mag dan haar ziel aan Mephisto hebben verkocht, die jongere regisseur deed het aan die oudere componist. Gedurende die voorbereidingen waren de verhoudingen kennelijk een beetje zoek; nu het resultaat graag!
Wij smachten en staan op wacht voor de nacht met de Duistere Machten in beelden van anno toen — voor de voorstelling van vrijdag op zaterdag, om 01:20 uur, op Arte.
__________

[1] Nino Oxilia — een naam die tot de oscillerende verbeelding spreekt — komt zeer schaars voor in de annalen der elektronische zoekmachines. Het is een Grove Schande!
Wel weten we dat deze film van deze regisseur pas in 1995 in de vorm van een oorspronkelijk exemplaar werd teruggevonden: met de hand ingekleurd.

[2] U kunt al die titels tegenkomen, indien u de hierboven, via de naam dezer Divina Diva Di Diabolo, gepresenteerde link volgt, maar ik moet u reeds nu waarschuwen. Eén filmtitel, uit 1914 luidt La donna nuda — De naakte vrouw. Zo moet je maar doen, en dan pretenderen dat je de mannen afzweert? Over zulke lieden komen liedjes in de wereld als Daar was laatst een meisje Loos. Ik zal u zeggen: ik ken niet één Kat — zelfs niet onder de viervoeters, die luid spinnend aan mijn lippen hangen als ik mooie verhalen vertel — die zich dàt laat wijsmaken, of haar naam moet al Lesbia zijn, en zulk een poezelige vierbener is mij persoonlijk in het geheel niet bekend. Kortom, het lijkt potjandosie wel oorlog! (“De oorlog der geslachten,” hoor ik u nu, bijna hardop, denken.)

[3] Uit het gedicht Armoe, opgenomen in de bundel Vondelingskens (1920) van Alice Nahon (1896-1933).

_________

Afbeeldingen
1. Lyda Borelli (1884-1959) in Rapsodia Satanica uit 1915.
2. Lyda Borelli met aan haar toilet een sleep om over te struikelen.
3. Hier ziet gij Lyda Borelli als een andere femme fatale: Salomé, naar Oscar Wilde.
4. Pietro Mascagni, de man uit wiens brein en innerlijk gevoel de muziek voor Rapsodia
Satanica is voortgesproten.