Zoals tijdens deze tropendagen een koel briesje het hoofd weer helder kan maken, zo is ook de kunst zo nu en dan gebaat bij een frisse wind die de dikke lagen stof van de traditie laat opdwarrelen, door elkaar husselt en elders in een nieuw verkregen orde weer neerlegt .
De tweede helft van de negentiende eeuw was zo’n periode waarin men het hoogste tijd vond de ramen eens wagenwijd tegen elkaar open te zetten. Eén van de stormen die opstaken was het naturalisme. Het halfbakken idealisme der dominees had afgedaan en trots droeg men de positivistische wetenschap het domein van de kunsten binnen. Velen voelden het als een bevrijding. Onder hen Louis Couperus: ‘Zola heeft de poorten voor ons ge-opend, heeft ons de wegen getoond, (…) zelfs al vulde somberheid en vertwijfeling onze jeugdige zielen (…) gingen wij den nieuwen weg op een leerden het Leven zien, als het was, zonder sentimentaliteit, zonder romantiek, wreed en fataal (…).
Maar de leer van het determinisme als leidend beginsel van ’s mens doen en laten had nog niet school gemaakt of men liet de wind weer uit een andere hoek waaien. Niet iedereen kon leven met die fataliteit en willekeur van ‘race, milieu en moment’. Men zocht wederom naar ‘zingeving’. En zo vond het Ideaal via de achterdeur zijn weg terug, zij het meestal in andere gedaanten dan die van de traditionele christelijke heilsleer.
De éen zocht het Ideaal in socialisme en anarchisme, de ander vond een uitweg in de mystiek en theosofie. Nadat Helena P. Blavatsky in 1875 de Theosophical Society had opgericht, begon deze stroming aan een stormachtige opmars. Enkele honderden kunstenaars werden lid van de Theosofische Vereniging, de Nederlandse afdeling van de Theosophical Society. Ook in het werk van de hierboven geciteerde Couperus liet de theosofie haar sporen na.
In de studie Het Web der Schepping (2006) schetst kunsthistoricus Marty Bax de relatie tussen theosofie en kunst in een brede culturele context. De introductie van de theosofie in Nederland omstreeks 1890 was mogelijk dankzij de inspanningen van groepjes gelijkgezinden die de secularisatie van het Nederlands geestesleven op gang brachten: liberale vrijmetselaren, vrijdenkers van De Dageraad en spiritisten van allerlei slag.
Vooral in de ‘Nieuwe Kunst’, de geometrische richting in de kunstnijverheid, in het bouwkundig expressionisme van de Amsterdamse School en in diverse richtingen in de schilderkunst, van realistisch tot abstract, zijn theosofische ideeën richtinggevend geweest. Bax verklaart de diepere relatie tussen de theosofie, de abstracte schilderkunst van Piet Mondriaan en diens baanbrekende artikelen in het tijdschrift De Stijl.
Het Web der Schepping. Theosofie en kunst in Nederland van Lauweriks tot Mondriaan is een uitgave van Boom en kost € 39,90.