Twee gezinnen, één familie
Acht jaar geleden is het alweer dat het op het scherm in totaal vijf uur en een kwartier durende, driedelige biografische drama Die Manns — Ein Jahrhundertroman [1] over het leven van de twee broers Heinrich Mann (1871-1950) en Thomas Mann (1875-1955) en hun gezinnen werd uitgezonden. De gespeelde gedeelten worden afgewisseld met documentaire beelden, hetgeen het gevoel versterkt dat je als kijker wordt geconfronteerd met een ruimere vorm van authenticiteit dan dat in biografische speelfilms doorgaans het geval is. Het is niet voor niets een trend geworden in de filmwereld. De drie belangrijkste rollen in deze film worden vertolkt door Armin Mueller-Stahl [2] als Thomas Mann; Monika Bleibtreu (1944-2009) als Katja Mann-Pringsheim en Jürgen Hentsch (*1936) als Heinrich Mann. De figuur van Klaus Mann, die in de latere delen wat meer wat uitgebouwd, wordt gespeeld door Sebastian Koch.
De drie perioden
Het eerste deel van Die Manns — dat het leven van de twee gezinnen Mann belicht in de periode
van 1923 tot 1933 — zal door het eerste Duitse publieke televisienet ARD/Das Erste worden uitgezonden op vrijdag 27 november vanaf 23:30 uur tot 01:15 uur in de nacht op zaterdag 28 november. De tweede aflevering is, vanzelfsprekend op dezelfde zender, voorzien voor de nacht van zondag 29 november op maandag 30 november, van 00:35 uur tot 02:20 uur. Deze behandelt de periode van 1933 tot 1941. Tot slot zal de uitzending van deel drie starten op vrijdag 4 december, wederom om 23:30 uur en ook weer tot 01:15 uur duren en de periode van 1942 tot 1955 bestrijken. Heinrich Mann is dan al vijf jaar niet meer onder de levenden, Thomas Mann stierf in dat jaar op 12 augustus.
Onuitwisbare invloed in de letteren
Niet voor niets wordt door tal van kenners van de Duitse literaire scène in de eerste helft van de twintigste eeuw vastgesteld dat deze twee broers de meest belangrijke schrijvers van die periode zijn geweest. De tweede helft van de twintigste eeuw heeft het Duitse literaire gebeuren volgens niet weinigen nog steeds in de schaduw gestaan ‘von diesen beiden literarischen Überväter‘. Of dat wellicht ietwat te sterk is uitgedrukt, valt te bezien; vaststaat daarentegen dat zij op een heel bijzondere manier — zowel als gelijktijdig 
optredende figuren, maar tegelijkertijd niet zelden als tegenpool van elkander, van lieverlee dan wel als zodanig geconstrueerd — de cultuur van het naoorlogse Duitsland blijvend hebben beïnvloed. “Die unwissenden Magier” noemde Joachim Fest — Hitler-biograaf en ooit Herausgeber van de Frankfurter Allgemeine Zeitung — deze twee; zijn ideeën daarover heeft hij in een boek met de gelijknamige titel beschreven, dat voor het eerst in 1985 is verschenen en later als Taschenbuch is herdrukt.
Amerikaans staatsburger
Thomas Mann wilde direct na de Tweede Wereldoorlog aanvankelijk niet naar Duitsland terugkeren. Vanuit het verre Westen hoopte hij een bijdrage te kunnen leveren aan de morele wederopbouw van zijn verloren vaderland. De zogenaamde Koude Oorlog gooide echter een knuppel tussen de benen van de filosofisch ingestelde schrijver, die tevens een scherpzinnig denker was en vreesde dat het ook toen nog steeds niet nieuwe Duitsland — doorregen met oude nazi’s als het nu eenmaal was — wel eens door de Amerikanen als bondgenoot in de strijd tegen het communisme van de 
Sovjetunie kon worden benodigd, en dat zou voor de — zowel toen alsook, terugblikkend, vandaag de dag — als fragiele republiek ingeschatte staat geen goede ontwikkeling betekenen. Thomas Mann kwam daardoor terecht in een soort niemandsland. Wel bleef hij, ondanks tal van reserves, hameren op de Duitse eenheid. Naar aanleiding van de festiviteiten en andere gebeurtenissen rondom de Goethe-herdenking van 1949 [3] en een Schiller-herdenking in 1955 bezocht Thomas Mann de beide delen van Duitsland om zijn ideeën met betrekking tot verzoening te postuleren. Wel had hij over zijn volk zo zijn gedachten: “Die Deutschen sind ein recht unausstehliches Volk, aber ein deutscher Schriftsteller und Diener der deutschen Sprache bin ich nun einmal durchaus . . . ”
Heinrich Mann
De oudere broer van Thomas Mann was een in meer dan één opzicht grote figuur. Hij beleefde enorme omwentelingen in politiek, sociaal en cultureel opzicht, hij genoot diverse successen met zijn boeken, maar raakte toch op een zijspoor, mede doordat hij — bezien vanuit de optiek van ‘het westen’ op het verkeerde paard heeft gewed, althans in politiek opzicht door de Russische revolutie van 1917 als de verwezenlijking van een “honderdjarige literatuur” te kwalificeren.
Voor Heinrich Mann was het duidelijk dat die revolutie was begonnen toen de eerste Russische boer die een eeuw eerder reeds kon lezen en van een volksverhaal van Lev Tolstoj had genoten, dit aan andere boeren had doorgegeven. Hoewel hem die positie — voor een deel begrijpelijkerwijs — nogal kwalijk is genomen, is dat niet van invloed geweest op de kwaliteit en intrinsieke literaire waarde van zijn oeuvre en de waardering daarvoor. Hij was en bleef een man met een groot vermogen tot fabuleren en beschikte over een ongebreidelde fantasie, die zijn kunst steeds ten goede is gekomen. De tegenstellingen die zijn leven steeds hebben ‘vergezeld’, hebben gezorgd voor nogal bizarre situaties welke zo uit één van zijn eigen boeken hadden kunnen stammen. Dat alles is terug te vinden in de briljante biografie van de veelzijdige historicus Manfred Flügge. Het boek biedt niet alleen een scherpe kijk op het leven van de Mann die binnen de ontwikkeling van zijn familie noodgedwongen steeds meer de tweede viool is gaan spelen. Ondanks het gegeven dat Heinrich Mann zich deels buiten de wereld van alledag bevond, had ook hij in ieder geval enig inzicht in de eigen situatie, hetgeen blijkt uit wat hij dienaangaande in 1946 daarover wist te melden:
“In Wirklichkeit habe ich mehr als nur den Helden des Blauen Engel und den vorweggenommenen Nazi des Untertan gemacht: Schöneres, meine ich, und näher der Vollendung die ich nie erreichte.” De in dit citaat genoemde boeken hebben internationaal niet alleen opzien gebaard, maar het zijn tevens blijvende titels in de canon der Duitse letteren. In Ein Zeitalter wird besichtigt, een boek vol memoires — voor het eerst gepubliceerd in 1946 — presenteert Heinrich Mann een alternatieve autobiografie, die is bedoeld als kritiek op hetgeen de schrijver in de behandelde periode heeft ondergaan. Volgens broer Thomas is dit werk geschreven “in einer Prosa, deren intellektuell federnde Simplizität sie mir als Sprache der Zukunft erscheinen läßt”. En hij besluit zijn korte reactie met de verwachting dat uit het boek in kwestie passages in de schoolboeken van de éénentwintigste eeuw als voorbeelden zullen 
dienen. Anders was dat met zijn eerste roman, In einer Familie. De schrijver geeft daarin niet alleen blijk van wat sommige Heinrich Mann-kenners als “jeugdige overmoed” beschouwen, maar vormt eveneens een bewijs voor het eigen besef van zijn kunst en kennerschap. Dit proza is voor het eerst verschenen in 1894, zes jaar voordat Thomas met Buddenbrooks op de markt kwam. In 1896 werd er een tweede druk gerealiseerd en drie decennia later is er een door de auteur bewerkte versie uitgekomen. Relatief snel was het boek uitverkocht en bleef het gedurende drie kwart eeuw onvindbaar. In het jaar 2000 heeft uitgeverij Fischer er een nieuwe druk van de allereerste editie gerealiseerd, met zelfs twee(!) stofomslagen tegelijkertijd. De exegeten zijn van mening dat in dat jeugdwerk de ‘ingang’ tot het oeuvre van Heinrich Mann kan worden gevonden.
De broers
De oudste zoon van Thomas en Katja Mann — Golo, historicus en zeker zo’n briljant formulerende schrijver als zijn vader (1909-1994) — noemde Vater Thomas en Onkel Heinrich “unwissend weil schlecht informiert, Magier weil sich andere Wirklichkeiten erträumend oder Lieblingsträume mit Wirklichkeit gleichsetzend”. Daarmee heeft Golo Mann de heren zeer treffend gekarakteriseerd. Lezers van (delen van) het oeuvre van de beide oudere heren, die zich al lezend graag zelf een beeld willen vormen van de soms gespannen situatie tussen die beiden, kunnen daarvoor redelijk terecht bij de correspondentie tussen Thomas en Heinrich Mann in de jaren 1900-1949. In totaal zijn in 1965 door de Duitse Akademie der Künste — toen nog DDR — honderdvijfentwintig brieven uitgegeven, maar deze verzameling werd vier jaar later uitgebreid met nog eens vijfenvijftig, die worden beschouwd als de meest wezenlijke van het geheel.
__________
[1] Het biografische drama in beelden Die Manns werd onderscheiden met tal van prijzen, zowel voor de regie als voor de bijeengebrachte groep van spelers.
[2] Armin Mueller-Stahl (*1930) is de enige echte Hollywood-ster van Duitse bodem, die volgens sommige stemmen uit de wereld van de Duitse filmkritiek niet eens (meer) het aantal kan opnoemen van de films waaraan hij heeft meegewerkt. Begin dit jaar kwam de nieuwste verfilming van de roman Buddenbrooks van Thomas Mann uit, waarvoor de schrijver in 1929 in met de Nobelprijs voor Literatuur werd onderscheiden.
[3] Johann Wolfgang von Goethe leefde van 28 augustus 1749 tot 22 maart 1832.
[4] Friedrich (von) Schiller leefde van 10 november 1759 tot 9 mei 1805.
__________
- Thomas Mann: Fragile Republik — Thomas Mann und Nachkriegsdeutschland. 240 pag., paperback; Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main, 1999. ISBN 978-3-596-14429-9.
- Joachim Fest: Die unwissenden Magier — Über Thomas und Heinrich Mann. 164 pag., paperback; Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Mai, 1995. ISBN 978-3-596-11259-1.
- Thomas Mann & Heinrich Mann: Briefwechsel 1900-1949. 374 pag., gebonden in linnen; S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main, 1969.
- Manfred Flügge: Heinrich Mann — Eine Biographie. 512 pag., gebonden; Rowohlt, Reinbek bei Hamburg, 2006. ISBN 978-3-498-02098-7.
- Heinrich Mann: In einer Familie — Heruitgave van de allereerste versie van 1894. S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main, 2000.
- Heinrich Mann: Ein Zeitalter wird besichtigt. 732 pag., gebonden in linnen. Aufbau Verlag, Berlin und Weimar, 1982 (tweede druk).
___________
Afbeeldingen
1. Voorzijde van het stoofomslag van de Heinrich Mann-biografie door Manfred Flügge (2006).
2. Voorzijde van de paperback-editie van Joachim Fest:
3. Voorzijde van de paperback-editie van Thomas Mann — Fragile Republik.
4. Voorzijde van het stofomslag van de DDR-editie (tweede druk 1982) van Ein Zeitalter wird besichtigt, memoires van Heinrich Mann.
5. Voorzijde van het onderliggende van de twee (!) stofomslagen van Heinrich Mann’s eerste boek: In einer Familie uit 1894.
6. Manfred Flügge, auteur van de Heinrich Mann-biografie.