Volker Schlöndorffs film naar Musils Törleß nog eenmaal op Arte-televisie

Aan het begin van de twintigste eeuw heeft Robert Musil met zijn roman over de kadet Törleß één en ander teweeggebracht. Zes decennia na het verschijnen van diens boek, is de verfiming door Volker Schlöndorff uitgekomen. Thema en inhoudelijke uitwerking van zowel het boek alsook de film zijn nog steeds even actueel. […]

Literatuur verfilmd
Op 31 maart is de Duitse filmregisseur Volker Schlöndorff zeventig jaar geworden. Op zich is dat geen reden om aandacht aan de man en zijn werk te besteden op een site die zich heeft gespecialiseerd op die periode in de internationale geschiedenis van kunst en cultuur, welke wordt gekwalificeerd als fin de siècle, ook al heeft de man niet alleen hoog internationaal aanzien verworven met filmprijzen, die slechts worden toegekend aan de allerbesten in het vak. Dat heeft Schlöndorff bereikt door diverse literaire verfilmingen van teksten uit het oeuvre van zeer vooraanstaande auteurs die bovengemiddeld veel aandacht hebben gegenereerd. Dat geldt zowel voor de in 1975 in beelden overgezette vertelling Die verlorene Ehre der Katharina Blum uit 1974 van de Duitse auteur Heinrich Böll (1917-1985) — die in 1972 werd onderscheiden met de Nobelprijs voor Literatuur — alsook voor de verfilming, in 1976, van het verhaal Le coup de grâce uit 1939 van de Franse schrijfster Marguerite Yourcenar (1903-1987).
Een decennium daarvoor, in 1966, had Volker Schlöndorff zich echter reeds gewaagd aan de niet bepaald gemakkelijk toegankelijke literaire stof Die Verwirrungen des Zöglings Törleß [1] uit 1906 van de Oostenrijkse schrijver en grondlegger van het essayisme, Robert Musil (1880-1942).

Voorlopig laatste vertoning op Arte
Eerder deze week heeft de Frans-Duitse cultuurzender Arte-televisie deze film in de middaguren al eens vertoond — en op tal van andere zenders zijn de eerste drie dagen van dezelfde periode ook nog diverse andere films van en over Volker Schlöndorf vertoond [2]. Der junge Törleß wordt door Arte voorlopig nog eenmaal herhaald, vroeg in de nacht van woensdag 1 april op donderdag 2 april, tussen 00:40 uur en 02:05 uur.
Mathieu Carrière (geboren 1950) had twee jaar voor Törleß al een kleine rol in de verfilming van Thomas Manns Tonio Kröger gespeeld, maar zijn doorbraak kwam toch met Törleß waarin hij op overtuigende wijze laat zien hoe zeer sadistische trekken in een puberend menselijk wezen bestaan en door omstandigheden extra kunnen worden gestimuleerd, hetgeen niet zelden ernstige tot catastrofale gevolgen heeft.
Het camerawerk van deze Frans-Duitse coproductie is van Franz Rath; Volker Schlondorff schreef zelf het draaiboek op basis van de Musil-roman; de muziek voor de film werd gecomponeerd door Hans Werner Henze (geboren 1926).

Robert Musils meesterwerk
Het verhaal over de jonge kadet Törleß die aan het begin van de vorige eeuw naar een Hongaarse kadettenschool wordt gestuurd en zich daar, samen met anderen te buiten gaat aan ernstige vernederingen van een mede-student, heeft een eeuw geleden de nodige beroering teweeg gebracht, en dat gebeurde na het uitkomen van de verfilming nogmaals, maar het belangrijkste van die beide gebeurtenissen — de verschijning van het boek en zes decennia later ook nog eens de film — was toch het feit dat de lezer, respectievelijk de kijker op een aangrijpende manier wordt geconfronteerd met de kwalijke kanten van het wezen mens, en met de mogelijkheden hierover na te denken: niet alleen over de eventuele mogelijkheid dat dergelijke verborgen neigingen in de eigen persoonlijkheidsstructuur binnen bepaalde kaders zouden kunnen komen bovendrijven, maar ook over de vraag in hoeverre erotische verlangens, respectievelijk heel directe seksuele begeerte, jegens geslachtsgenoten [3] — vooral wanneer deze consequent worden onderdrukt en als gevolg daarvan ontkend, ook naar het Zelf toe — ten goede meewegen ten einde zulke destructieve neigingen in andere banen te (kunnen) leiden door de daarvoor benodigde energie in te zetten voor constructieve zaken.
__________
[1] Een Nederlandse vertaling is als De verwarring van de jonge Törless in november 2005 bij uitgeverij Meulenhoff verschenen.

Lees ook:  Het prozadebuut van Franz Kafka

[2] Niet alleen de beide literatuurverfilmingen die in de eerste alinea van deze bijdrage worden genoemd, zijn inmiddels, of worden dezer dagen op de Duitse televisie vertoond, maar tevens het politieke drama Die Stille nach dem Schuß uit 2000, en Die Fälschung uit 1981, naar de gelijknamige roman van Nicolas Born (1937-1979) welke in het jaar van diens overlijden werd gepubliceerd.
Het filmportret Mein Leben over Volker Schlöndorff zal door Arte-televisie op zaterdag 4 april, ’s ochtends om 06:45 uur nogmaals worden uitgezonden.

[3] Dergelijke alomtegenwoordige, al dan niet diep sluimerende, wensbeelden en verlangens spelen — zo blijkt altijd weer — een grotere rol, niet zelden als gevolg van de al te sterke onderdrukking, binnen gemeenschappen waar alleen maar mannen bijeen zijn: in beroepen of situaties waar geen vrouwen werden toegelaten. Dat was tot niet al te lang geleden sterk het geval in elke vorm van kazernering, zoals bij militaire en aanverwante, orde handhavende beroepen, toen voorbehouden aan de ‘heren der schepping’. In zulke omstandigheden werd niet alleen veelal elke vorm van afwijkend gevoel en verlangen onderdrukt, maar het bestaan ervan werd simpelweg categorisch ontkend. We weten weliswaar al geuime tijd veel beter, maar of dat nu zo veel heeft bijgedragen tot sublimatie ten faveure van de bedrijvende èn de lijdende partij, is, althans in zijn algemeenheid, helemaal niet zo zeker, ook en vooral vanwege het gegeven dat velen ook die verworvenheden aan kennis niet absorberen, en derhalve al helemaal niet accepteren.
_____________
Afbeeldingen

1. Regisseur Volker Schlöndorff.
2. Auteur Robert Musil.
3. Scène uit de film in kwestie, met rechts Mathieu Carrière als zestienjarige. (Foto: ZDF; @ Kineos GmbH, Franz Rath.)

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *