Bram van Dam is meer een doodgezwegen schrijver dan een vergeten schrijver. Het was – voor zover wij weten – het pseudoniem waaronder de toneelspeler Mari J. Ternooy Apel een hele rits romans schreef die, getuige de vele drukken, veel gelezen moet zijn. Sommige van zijn boeken zijn heden ten dage echter in openbare collecties en ook daarbuiten moeilijk te vinden. De reden hiervoor is van morele aard: het zijn vieze boekjes. Althans, wat men er toen onder verstond. Hij schrijft onomwonden – voor zijn tijd natuurlijk – over het geslachtsleven der mens. Bijvoorbeeld de Amsterdamse undergroundklassieker Mademoiselle Céline (1902), over een hoofdstedelijke prostituee. Voor degenen die meer willen weten over de rauwe werkelijkheid van het Amsterdam en Den Haag van rond 1900 is zijn werk essentieel. Reuze interessant, deze ‘Van Dam’ dus. Gek genoeg is er zo goed als niets over hem en zijn werk geschreven. Ik zal daar een kleine aanzet toe geven.
Ik had het geluk om met de winst die het veilen van mijn mini-collectie-Van Dam mij gaf recentelijk een iets grotere collectie-Van Dam te kunnen kopen. Die bestaat uit maar liefst vijf van zijn romans, zodat we die eindelijk eens aandachtig konden lezen. En wat bleek? Ze zijn buitengewoon vlot geschreven; om ‘in één adem’ uit te lezen als je, zoals ik, dol bent op eind-negentiende-eeuwse romannetjes. Stukken beter dan vele vergeten Nederlandse schrijvers, deze Van Dam.
Wij lazen eerstens zijn tweede roman Een eerste liefde, oorspronkelijk verschenen in 1889 (afgebeeld is de door mij gelezen derde druk). Het is, zoals de titel al duidelijk aangeeft, een liefdesdrama. Deze volstrekt vergeten roman is ook literair-historisch interessant daar hij, in mijn bescheiden inzicht, in verband staat met een bepaald níet vergeten en zelfs klassieke roman, namelijk Emants’ Een nagelaten bekentenis van enige jaren later (1894).
Het is slechts een speculatie, maar zou het kunnen dat Van Dams romannetje door Emants’ hoofd zweefde bij het concipiëren van zijn prachtroman? Er zijn namelijk enige, weliswaar oppervlakkige, maar merkwaardige parallellen tussen deze romans aan te wijzen. Een eerste liefde zou dan één van Emants bronnen zijn geweest, naast Dostojevski, Von Feuchersleben en zekere decadente, Franse literatuur.
Er zijn uiteraard meer hondjes die Fikkie heten, maar de Haagse hoofdpersoon van Een eerste liefde heet Willem Terwoud. Dat zijn maar vier andere letters dan Emants’, eveneens Haagse, Willem Termeer. De Willem van Emants is een beschaafd mens, maar tevens een neuroot, een zwakke. Van Dam benadrukt de beschaafdheid van zijn Willem diverse malen. Hij wordt echter niet nadrukkelijk als neuroot neergezet, maar dat hij een zwakke is mag blijken uit zijn fanatieke prostituee-bezoek wanneer zijn relatie met zijn geliefde niet gaat zoals het hem goed dunkt, en zij de stad uit is. Een opvallende parallel met Willem Termeer, die op een crisismoment ook een relatie met een prostituee aangaat.
En, de belangrijkste en opvallendste overeenkomst: zowel Emants’ als Van Dams Willem T. besluit uiteindelijk de vrouw te vermoorden die eens hun geliefde was! Beiden doen dit weloverwogen; Willem Termeer brengt zijn Anna om het leven door middel van vergif, Willem Terwoud zijn Lena op meer grove wijze door middel van pistoolschoten. Van Dam, sensatieschrijver als hij was, maakt het zelfs nog wat bonter. Ik citeer de laatste alinea van Een eerste liefde:
En nu, weinige seconden slechts na de schoten, hoorde Terwoud de weduwe naar boven komen. Nog een oogenblik, en zij opende de deur. Niet verwachtende in een donkere kamer te zullen komen, had de weduwe geen licht meegenomen. Er brandde evenwel op het portaaltje een klein wandlampje; en toen nu de deur open ging, viel een voldoend licht in het vertrek, meest op den grond en op de plek waar Lena lag. Terwoud keek toe. Hij was nog in een geknielde houding naast zijn slachtoffer; hij had niet de kracht om op te staan. Hij zag bloed op den grond, aan Lena, aan zijn eigen handen. Hij begreep, wat hij had gedaan, en dat Lena reddeloos voor hem verloren was. Hij verbleekte; een siddering liep door al zijn spieren. Toen, met een heftige beweging, en eer nog de verschrikte weduwe één woord had kunnen spreken, plaatste hij den revolver voor zijn hoofd en trok af. Even kreunend, viel hij dwars over het lijk zijner minnares. [1]
Belangrijk verschil is dat bij Van Dam de filosofische reflectie over de moord ontbreekt, wat door deze afloop uiteraard ook onmogelijk is. Maar het zou dus zomaar kunnen dat Emants zich bewust of onbewust heeft laten inspireren door deze roman van Ternooy Apel, die hij zeer waarschijnlijk wel kende uit de Haagse toneelkringen. We zullen het wel nooit zeker weten. En misschien is het ook niet heel belangrijk — Een nagelaten bekentenis staat toch wel als een huis —, maar opmerkelijk zijn de parallellen hoe dan ook.
[1] Vergelijk ook het gelijksoortige einde, een dubbele (zelf)moord, met het een jaar na Van Dams roman verschenen Noodlot van Couperus.
Oh, potztausend, nu heb je de plot verraden! Maar ik moet zeggen al enige tijd rond die Van Dam te cirkelen (mede op aanraden van de auteur van bovenstaand stukje). In ieder geval entameert dit toch zeker wel zo niet tot het oppikken van een straatmadelief, maar dan wel tot het aanschaffen van een echte Van Dam.
Meer graag.
Dat was ook even een dilemma, of ik de plot wel mocht prijsgeven, maar aangezien de kans dat meer dan 0,5 lezers de roman ooit zullen lezen, heb ik het toch maar gedaan, waarvoor excuses.